Шаг-шаандан тура кыдат, моол база өске-даа садыгжылар пөс-таавыны, чигир-чимисти, шай-таакпыны, оон тура бээр сөөртүп, тыва чонга аар өртекке садып турганнар. Тывадан алгы-кешти, эът-чемни, мал-маганны, “чымчак алдынны” үндүр сөөртүп аппарып турган. Чамдык эге хемчээлдерниң үндезини садыглаашкын үезинде тывылганы чугаажок. Чижээ: хайындырып ижер 2 кг хемчээлдиг калбак плита хевирлиг шайны ийи чара кескенин …
Тыва хеп – тыва кижиниң чоргааралы. Ону шаанда сезон аайы-биле даарап, кедип чораан.Кышкы хептерге алгы-кештен даараан негей тон, додарлыг хой кежи, додарлыг хураган кежи тоннар, кидис уктуг хөм кадыг, чымчак идиктер, янзы-бүрү кештерден даараан халбаңныг бөрттер, өгдешкилер, чулдургууштар, туткуйлар, алгы чүвүрлер, кожагар бөрттер, кулакка кедип алыр чаактааштар хамааржыр. Кижиниң кеткен …
Күзүн-чазын тыва улус ой тон, агарлаан тон, дүк салган тон, хөвеңниг тон, хүрбе хураган кежи тон, сесиирге кежи тон, тарбаган кежи тон кедер чораан. Час адакталып орда азы күс эгезинде шыва тон кырындан шыдалдыг улус хураган кежинден даарааш, додарлап каан кандаазыннар (улуг эрге-дужаалдаг улустуң шыва тон кырындан кедип алыр уну …
Чайын эр, херээжен улус база бичии уруглар шыва тоннарны, а өглүг херээженнер эдектиг тоннарны кедип чораан. Ашакка барбаан уруглар тон кылдыр бөдүүн, кандыг-даа “оорук”, “богаа”, “шалаң” дээн ышкаш каасталгалар чок шыва тоннар кедер. А ивижилер чайын чирик тон (пөс тон, кылдыгларында 40 см хире чириктерлиг), хаш тон (кежин сивирип каапкаш, …
Тывалар үндезин хевин ХХ чүс чылдың 30-40 чылдарынга чедир нептереңгейи-биле кедип чорааннар. Олар хеп-сынын эттеп каан алгы-кештен база кыдат, орус садыгжылардан орнап, садып алганы даалымба (далемба), сууюмбу (бязь), чычыы (чесуча), хилиң (бархат, флис), хорагай (парча), маңнык (плющ) болгаш торгу пөстерден, быжып, даарап, кедип чорааннар. Тыва чон алгы-кешти идик-хепке, эт-херекселге болгаш хамнарның …
Селик – белектиң бир хевири, улус-чоннуң өгленгеннерге артыкшылдыг бар-ла чүвезин чаагай сеткили-биле бээри. Селиктээр – тыва улустуң өг-бүле тудары-биле холбаалыг база бир чаңчыл сагылгазы. Селиктээшкин тускай сорулгалыг аалдаашкын-даа эвес, а чүгле куда белеткелинге онаажыр амыдыралчы сагылга болур. Бо ужур өгленир кыс уругга хамаарылгалыг болгаш алыс утказы – ам удавас “өрегелиг …
Тываның база бир кол байлаа – мал. Тыва кижилер ажы-төлүн чажындан тура мал-маганның тус-тус аттарын, назынын база өң-чүзүнүн шын болгаш четче адаар кылдар өөредип чораан. Ажы-төлдүң ажыл-хожулга дадыгарын, ада-иезинге дузалажырын база бодун мөзүлүг кижи кылдыр ап чорууру мал малдаарындан кончуг хамааржыр.ӨШКҮӨшкү – Тываның кадыг-дошкун агаар-бойдузунга таарышкан мал. Ол даглыг-даштыг Тыва чуртунга …
Тывалар шаг шаандан тура-ла чылгы малды имнээрде, дараазында демдектерни ажыглап чораан. Ол дээрге кошкар, кас, алага, курбулчун, ааткыыш, бүрү, серээ дээш оон-даа өске. Им-демдектерни көргеш, кымның аъды дээрзин кижи бүрүзү танып билир чораан. Чаңгыс аалдың аъттары – шупту дөмей имниг турганын онзалап демдеглээр апаар. Кажан аът чиде берген таварылгада ук …
Бистиң тыва кижилер шаг-төөгүден бээр аңнаарынга кончуг улуг сонуургалдыг, ол талазы-биле чайгаар ук-салымныг улус. Амгы-даа үеде аң-мең, өлүк-дииң орулгалыг бооп турар. Ынчангаш тыва кижилер ол ынак мергежилин ада-ызыгуур салгап, кагбайн чоруурлар. Ада-өгбелеривис колдуунда аң-мең, өлүк-биле ажы-төлүн азырап, орус, кыдат, садыгжылларга садып, азы болза бараан аймаа-биле солчуп ап, амыдырап-чурттап чораан. Аңнаарының …
Шаанда келин азы күдээ шилиир ындыг чаңчыл база турган. Ону «келин көөр», «күдээ көөр» дижир турган. Ол шилиирде, келир үеде кунчуу азы каты кижи кыстың азы оолдуң чүгле чаражын, хевир-дүрзүзүн, хеп-сынын эвес, а аажы-чаңын, ажылгыр-кежээзин, мөзү-бүдүжүн дыка оваарымчалыг хынап көөр турган. Бир эвес ие кижи чоок-кавы аалдарның «кыс апарган» уругларын …
