Тыва аңчының сагыыр чүүлдери, ёзулалдары

Бистиң тыва кижилер шаг-төөгүден бээр аңнаарынга кончуг улуг сонуургалдыг, ол талазы-биле чайгаар ук-салымныг улус. Амгы-даа үеде аң-мең, өлүк-дииң орулгалыг бооп турар. Ынчангаш тыва кижилер ол ынак мергежилин ада-ызыгуур салгап, кагбайн чоруурлар. Ада-өгбелеривис колдуунда аң-мең, өлүк-биле ажы-төлүн азырап, орус, кыдат, садыгжылларга садып, азы болза бараан аймаа-биле солчуп ап, амыдырап-чурттап чораан.

Аңнаарының чуруму

Тываларның амыдыралында аңнаар чорук эрте шагдан туруп келген болгаш онзагай чурумнуг. Кижи бүрүзү аңчы болбас. Аңчы болур кижини сес харлыындан эгелеп чер чоруурунга чаңчыктырар, ада-өгбелериниң аңнап чораан черин кезидер, кандыг черге одагланырын баш бурунгаар өөредир. Аңнаар чорук биле оран-таңдыга чүдүүр чорук шагдан тура холбаалыг турган болгаш, черниң байлаан хумагалыг ажыглаарын бичии чаштарга кырганнар айтып берип чораан.

Аңчы кижиниң ыдыктыг сагыыр чаңчылдары тываларның бурунгу сүзүглели болур болгаш бойдусту камгалаарының уран аргазы болур. Таңдызынга чүдүп чалбарааш, өлүрер дээн аңын оран ээзинден дилеп аар. Аңныг-меңниг тайгазын чылдың дагыыр турган.

Эзириктиг эликти, тоштуг мыйгакты, өскүс аңны болгаш чаш оолдарын эдерткен аңнарны өлүрүп болбас.

Аал чанынга маңнап келген аңны өлүрүп болбас.

Дунчулаан (кышка белеткенген) балыкты өлүрүп болбас.

Улуг хемнерден салаа хемнерге сыңнып келген балыкты кырып болбас.

Эжеш куштарны өлүрүп болбас.

Ижээген тарбаганнарны ыштап болбас.

Анчы кижи адар дээн аңын кедеп келгеш, чангыс адар.

Аңны кажан-даа шегелей (иштинче) адып болбас.

Ховартап бар чыдар аңнарны өлүрбес.

Аңнар турлаа черге одаглангаш, отту албан өжүргеш, чанып чоруптар.

Суг кужун өлүрбес.

Чээреннерни аңнап болбас.

Одарга чораан аңнарны хойзуп болбас.

Мыйыстыг аң өлүргеш, мыйызын будукка азып чалбарыыр.

Адыг даялааш, бажын дытка азып чалаар.

Өлүрген сыынының бажын черге кагбас, ыяшка азып чалаар.

Аңнаарда сагыыр чүүлдер

Аңнап чоруурда, кажан, каштың хүнүнде, кайы чүкче аъттанырын, каш хондур чоруурундан эгелээш билип, эки хүннерни айтырып алыр. Эр кижиниң аал-орандан үнүп, ырак тайга-таңдыже олча-омак хайдынып үнер, үнмес хүннери база турар, ынчангаш ону билип алыры чугула. Чижээлээрге, эрги ёзу-биле алырга, ай саналдазында 7-8, 17-18 база ай төнчүзү 27-28-тиң хүннери, оон ыңай «бүдүү хүн» деп хүнде аңнап чоруп болбас.

Эш-өөр-биле чоруур хүннү дугурушкаш, мунар аъдын белеткээр. Тывалар шагда дииңнээр аъдын чайладыр мунмас, чай оъду кезидип ап, чула семиртип алыр турган. Оон ол аътты чоруур мурнунда беш хонук азы он хонук бурунгаар туткаш, дагалааш, баглап эгелээр. Хүнүң-не бичии мунуп каап, шала сооттундур баглап каап, оъткарып, өртеп турар.

Оон боо-моңгуну, ок-чепсекти, чиир чеми – хүнезинин ыяк белеткеп алыр. Шай, дус, сереңги, паштар (шай хайындырар, чем кылып чиир) кижи бүрүзүнге албан турар. Чүге дизе аңнап баргаш, ийи аңгы чарлып, азы болза чааскаан-даа бол өске черлерже аң кедеп чоруп болур.

Аңчы кижи хөй хеп албас. Бир узун, чылыг, тыва ой тоннуг болгаш, хүндүс аңнаарда кедер чиик, чолдак хөректээштиг болур. Идии база ындыг: аң кедеп кылаштаарда кедер чылыг, эптиг идик, оон одагга азы орукка кедер идик.

Дөженир дөжээ алгы кештен азы кидистен кылган болур, чүге дизе өл-шык эртирбес, чылыг боор.

Чоруур хүн кээрге, шупту чүвезин белеткээш, аъдын эзертеп, чүгеннээш, аъш-чемин, шуглак-дөжээн дергилээш, калбак даш кырынга көске артыш-биле саң салып, баштай аъдын үш долгандыр, оон хеп-сынны, дергини, боону, сөөлүнде бодун артыжаар.

Оон чаа хайындырган сүттүг шайының үстүн аякка куткаш, дөрт чүкче өргүп, йөрээл номчуп, «аал-оран амыр-менди турзун, ал-бодум бо чорук төнгүже амыр-менди чоруур болзун, бак чүве ыңай турзун, эки чүве меңээ болзун, орук-суур эки, олча-омак көвей, аал-чуртка арткан ажы-төлүм, алган кадайым, ха-дуңма чонумга думаа-хамчык, сырыңгы турбазын, аал оранымга хай-бачыт келбезин, чорткан аътка човаг чок, чораан чоруум чогузун, өршээ!» деп чажыын чажып дооскаш, шайының артыын саңынче куткаш, оон артыын өөнде одунче кудуптар.

Аңчы кижи кончуг бедик хей-аъттыг, омак-хөглүг, аът кырынга аянныг олуттуг, чоргаар көрүштүг, эрес-кашпагай шинчилиг чоруур. Херек чок чүүлдерге муңчулуп, үен-дяан үш-үдүрүм чүвелер бодап, багай сеткилдиг чорбас. Эш-өөрү-биле эп-найыралдыг, кажан-даа бодун өрү көрдүнмес, тывыңгыр-сагынгыр, дузааргак оран-таңдызынга база эш-өөрүнге биче сеткилдиг чоруур болза эки. Чижээлээрге, үш кижи аңнап чораан болза, элээн дуржулгалыг улуг аңчының аайында чоруур. Черле ынчаш эрниң эрези черге көстүп, кандыг мөзү-шынарлыы тайгага чайгаар-ла илереп, көстүп кээр.

Аңчы кижи орукка чорааш, кончуг серемчилелдиг болур. Орукту билбес болза, эки шиңгээдип, көрүп ап чоруур. Ыракта чүү чоруурун, соо-мурнунда эжиниң кандыг чоруурун хайгаарап чоруур херек.

Арт ажар мурнунда, арт бетинге хонгаш, эртенги шайының үстүн ол артче углай чажар. Ап чораан аъш-чемин дээжилеп, нугулга (чемниң дээжизин, саржагга холуп каан соктаан далганны тускай хапка уруп алыр) кылып алыр. Арттың кырынга үнүп келгеш, аъдындан дүшкеш, арттың оваазынга шашкан ыяшка ак пөс баглаар. Пөс чок болза, аъттың челинден азы кудуруундан хылдардан чулуп алгаш, баглаар. Оон аңчыларның эң улуг кижизи саң салып, нугулгадан чемни бичиилеп саңче каап, йөрээлдерни кылыр. Ол алганып доозарга, артканнары шупту курайлаар. Чашкан чемниң артыын аңчылар шупту долгандыр олуруп алгаш, үлежип, ижип-чиир. Оон овааже көрүнгеш, үш катап тейлээш, аъттангаш, оруун уламчылап чоруй баар.

Ол-ла чорааш, баштайгы одагланган черинге шайын чажып, саңын салып, оран-таңдызынга, от-көзүнге чалбарып, йөрээл салыр. Оран-делегейден олча-омак, өршээлди дилээр. Ынчалдыр-ла аңнаашкын эгелээр.

Аңчы кижи уйгужу болбас. Эртен эрте тура халааш, шайын хайындыргаш, үстүн чажып, чалбаргаш, чемненип алгаш, аъдын солуй өртээш, боозун чүктээш, аңнап үнүптер.

Дүштеки чем деп чүве бистиң тыва аңчы кижиге төөгүде турбаан. Кежээ келгеш, бир дугаарында-ла, аъттарын солуй өртээр, ыяш чыыр, аъш-чем кылыр, хүндүс аткан олчазының кежин сояр.

Аңчы кижи хоптак сеткилдиг болбас. Кайы-хире олчалыг боор, оозун эштери-биле деңге үлежир.

Дииңчилерниң дүрүмүнден алыр болза, дииңнеп чорааш, чүс чедир өлүрүп аар болза, ол дээш дойлаар. Дойлаарда кончуг семис ирттиң төжүн азы ужазын дүлгеш, шупту улежип чиир чораан.

Аңнап каапкаш, чанып ора, орук дургаар оран-таңдызынга өөрүшкүзүн, четтиргенин илередип, чалбарып, тейлеп чоруур.

---