Иви мал

Тыва Республиканның девискээри кайгамчык улуг Азий диптиң төп кезээнде, арга-ыяштыг Чөөн Сибирь биле кургаг ховуларлыг Моол Арат Республиканың аразында кызыгаар бооп чыдар.Республиканың ындыг туруш-байлаа ооң дириг амытаннарының онзагай чуулдерин, янзы-бүрү хевирлерин илередип турар. Хемнер унарында болгаш ховуларның, арга-ыяштыг черлерниң база бедик дагларның чүзүн-баазын дириг амытаннары бар. Тыванның делгем ховулары, сырый арга-арыглары, бедик даглар тундразы, дустуг болгаш дус чок хөлдери, шапкын суглуг хемнери, янзы-бүрү аң-меңннери, балык-байлааның болгаш куштарның чурттап амыдыраарынга кончуг эки таарымчалыг турлаглары бооп турар.

Дириг амытаннар чамдыктары улус агый-ажылынга болгаш бойдуска улуг ажык дузаны чедирип турар. Ынчангаштын иви малды таныштырып база кайда амыдырап чурттап, кандыг унуштер-биле чемнениирин таныштырар дыр бис.

Иви – кончуг бедик, харлыг тайгалыг черниң малы. Ол Тожу кожууннуң бедик-бедик тайгаларында ɵзуп, мандып турар. Тываның өске девискээринде ындыг мал чок. Иви тудуп чоруур улусту ивижилер дээр.Иви турлаан чылда дөрт катап солуур. Ол кончуг арыг-силиг мал, кажан-даа бок чивес, коптарбас, кайы-хамаанчок оът-сиген оъттавас. Иви чаат, шулун, чекпе чиир. Бо үнүштер чүгле тайга черге өзер.

Иви мал ээзинге бердинген болур.  Тожу улузу ивини «ак сагыштыг мал» дээр. Чаажын кижи магадап ханмас. Дыны-биле балдырлай баглааш, оъткарып каарга – кааш-даа хонукта оон ыравас, ол черге ээзин манап, оъттап чоруур. Ивиге чүък чүдүрер. Чүъктиг иви хунде 60 км черни эртип шыдаптар. Ол даштыг, козургай черлерге чоруп чаңчыкан болгаш кончуг шапкын хемнерни сыылады эштип кеже бээр. Ооң сүдүн ижер, эъдин-даа чиир. Кежинден тон, дөжек, чадыр шывыы кылыр, а бышкаандан идик даараар. Иви мал 20 чыл чедир чурттаар.

Арга ивизи – Лесной северный олень – Rangiffr Tarandus Angustifrons Flerov, 1932  –   дуюглуг амытаннарга хамааржыр, Россияның болгаш Тываның кызыл дептер номунда ховартааны биле кирген. Азас заповеднигинде өске дириг амытаннар биле кады хайгаарап, камгалап база өөренип турар.

Музейниң шыгжамырынче солун, тайга черниң малын сонуургадып көргүзери биле 1954 чылда музейниң специализи, таксидермизи Иван Матвеевич Путинцев чары биле эдерни (КП 2947) даштыкы хевирин үревейин кадырып (чучело) кылып каан дүрзүлерни дужааган. Бо хүнге чедир Национал музейниң 2 дугаар кадында 8 дугаар делгелге залында Тожу чадырының чанында ивижилерни болгаш ивилерниң дүрзүлерин делгеп салган. Музейге келген аалчылар, улуг-биче чон овур- хевирлерни улуг сонуургал-биле көруп, билип ап турарлар.

Ивиниң назы-харының, адының хуваалдазы:

1. Чаа төрүттүнген иви малды бызаа дээр.
2. Оът чип эгелээнден бээр 1 харга чедир хүр анай дээр.
3. 1 хардан өрү эр малды дөңгүр, кызын мындыжак, а хүрден ажып чоруур кыс ивини мынды дээр.
4. Ийи хардан эгелээш, эр малды ийи дүктүг мыйыс, үш харлыг малды үш дүктүг мыйыс дээш санаар. Эр дүктүг мыйысты чары дээр.
5. Бүдүрүкчү эр ивини эдер дээр.
6. Ивини чассыдып адаарда, хокаш дээр.

 

Ак-кара чурук Владимир Ермолаевтиң

Ажыглаан номнары:

1. Тихонов А.В., Рысокова И.В. Природа России, Определитель. – М.: ЗАО «Росмен-пресс», 2010 – 161 с.: ил.
2. Красная книга Республики Тыва (животные, растения и грибы). –2-е изд., перераб./отв. ред.С.О.Ондар, Д.Н.Шауло.-Кызыл, 2018.– 563 с.: ил.
3. Ляхов П.Р. Я познаю мир: дет. Энцикл.: Животные. – М.: «ИздательствоАСТ», 1999. – 554 с.

 

---