Чаңчыл – кандыг-даа чоннуң чүс-чүс чылдарда амыдыралчы дуржулгазындан шилиттинген, кижилерниң угаан-медерелинде быжыгып доктаай берген, салгалдан салгал дамчып сагыттынып чоруур бижиттинмээн хоойлу-дүрүм, мораль-этиктиг ниитилел ужур-уткалыг сагылгалар – деп, Чүлдүм Чап башкы тодарадып бижээн. Билдингири-биле чугалаарга, чаңчыл дээрге бир чүүлдү үргүлчү катаптап чаңчыкканын ынча деп болур. Кижиге чаңчыл өөредии чоорту, элээн каш чаңгыс …
Чүвени камнаары.Чырык биле дүмбей, соок биле чылыг, үрээр биле камнаар дээн ышкаш удурланышкак чүвелер бойдуста болгаш амыдыралда үргүлчү таваржып турар. Артынчактың аары чаяр дижир. Ынчаарга кижиниң амыдыралында эки чүвени кылыры база чая тыртып турар. Шаандагы шагның тывалары чаш уругнуң чугаазы үнүп, чүвениң ужурун билип эгелээри билек, чүвени камнаарынга чаңчыктырар, өөредир болгаш …
Чолукшуур ёзулалЧолукшуур ёзулал болза кончуг ховар болур. Биче назылыг кижи мурнай чолукшуур чурумнуг. Шаандагы тывалар чолукшуурунуң тус-тус үелерин кончуг барымдаалап чорааннар.Бир чыл болганда, бир чолукшуур ёзулал бар. Ол болза эрги чылды үдеп, чаа чылдың Шагаа хүннеринде чолукшууру болур. Биче назылыг кижилер боттарындан улуг назылыг авалары, ачалары, төрелдери-биле төрел аймактың эң …
Эрги шагдан бээр тывалар тос таңдыга чүдүп, чажыын чажып база алгыш-йөрээлин салып чорааннар. Тываның кайы-даа булуңунга баарга, мындыг чечен одуруглар дыңналыр:Тос таңдым, өршээзин!Тос дээрим, өршээзин!Тос хемим, өршээзин!Тос артым, өршээзин!Таңды дээрге эң бедик сынны, шынаа дээрге эң чавыс черни ынча дээр. Тыва чон черниң бедиин база чавызын онзалап көөр чораан, ындыг черлер …
Тывалар 1944 чылга чедир төрел бөлүк бооп чурттап чорааннар. Кижиниң төрүттүнери, өзери, өлүрү тыва кижиниң ыдыктыг бодалдары-биле холбашкан.Төрээн чери. Ол дээрге кижиниң төрүттүнген чери болгаш хөмген өөнүң орну болур. “Куш уязынга ынак. Кижи черинге ынак”. Бо үлегер чугаада тыва кижиниң төрээн черинге тудужун илередип турар. Төрээн черинден кижиниң төрээн чуртунга ынакшылы …
Эрте-бурунгу тываларга таакпылажыр чорук турган. Тыва чоннуң аас чогаалын ёзугаар алырга, эң баштай таакпылажыр чорук хам хамнаан черге кончуг нептерээн, ынчангаш Тыва чуртунга таакпының нептерээнин хамнаар чоруктуң делгерээни-биле холбаштырып болур. Кандыг-бир өгге хогдурган хам хамнап дооскан соонда, ол-ла өгнүң иштинде олурган кижилер ол хам-биле даңза солчуп таакпылажыр. Хам серий бээрге, ооң-биле …
Сагылга дээрге кандыг-бир чүдүлгеге хамаарышпас, ада-өгбелерден дамчып келген болгаш шагның кандыг-даа эргилделеринде тыва кижиниң сагып чоруур ыдыктыг чүвелери болур. Аа-биле сүттээн шайны эң улуг назылыг кижилерге баштай ижиртир. Ооң кол утказы болза тыва кижи мал когу үспес болур болгаш төрел ызыгуурун бадыткаан кырганнарынга чоргаарланыры болур. Аа сүттү ытка ижиртиптер ийикпе, азы …
3 хардан 17 харга чедир кыс уругнуң кол-кол билип алыр чүүлдериУруг үш харлап тургаш, даай-авазының бергени төрүүр өшкүзүнүң өң-чүзүнүн ыяк билип алыр. Беш харлаан кыс уруунга авазы дыйтылаа хууң бээр. Ол уруг өнчүге алган өшкүзүн хууңга саай бээр турган. Чеди харлаан кыс уруг өг иштин ширбииш-биле аштап турар апаар. Тос …
Төрел бөлүктүң тускай ады тыва кижиниң бодунуң допчу намдарын хандыр билип алырының бир аргазы болур. Шаанда шагда тыва кижи авазының адын адавас чораан, ынчаарга адазының адын болгаш укталган төрел аймааның адын адаар чаңчылдыг турган. Черниң чери чораан тыва кижи бир танывазы кижиге ужуражып келгеш, чугаалажып таныжар. Кымның оглул азы кымның кызыл …
Уурак (аа)Уурак – кандыг-даа малдың төрээн соонда бир дугаар сүдү. Ол онзагай бот-шынарлыг. Чаш малдың өзүп-доругарынга эргежок чугула бүдүмелдер ында бар.Тывалар ууракты хамык ак чемниң дээжизи кылдыр санаар. Ону төкпес, ыт-кушка бербес. Инек төрээн соонда баштай бызаазын эмзиргеш, арткан уураан саап, оран-чуртунче чалбарып өргүүр. Инек кышты хүр ашкан, эки чемнээн …
