Дойларга салыр аъш-чем. Ужа.

Ужа кезериниң чуруму
Хой эъдин хөрек, бел-кежик кылдыр аңгылаар. Ону аңгылаарда, хойнуң ээгилерин адаандан өрү 3-тү санааш, ээги тооңун оора кескеш, 3 дугаар ээги дужунда оорганы оора кескеш, аңгылааш, чыпшыдын адыра кезип каар. Ужа кезери улуг харысаалгалыг, ынчангаш далашпайн, чидиг бижекти ажыглаза эки.

Хойнуң белин эвередир азып алыр болза, дуржулга чок кижиге эптиг. Эвирей берген хойнуң белин калбак савага салгаш, арттырып алган 3 ээгини ооргазы-биле тудушка ооргаш, өскээр салып кааш, арткан кезээнден ужаны кезер. Ол кезерде быгын эъдинге дегбейн, оон деңи-биле дөңмектиң эъдин улуг кылдыр кезип алыр.

Ужаны кескен соонда. Ужага тудуш 6 оорга турар. Кезип алган ужаны улуг пашка, арбын сугга эжиндирип тургаш хайындырар. Ужа быжа бээрге, эскеш көөрге, 6 дугаар оорга уштунуп келген болур. Ол оорганы ооруп кааптар, ужага ам 5 оорга артар. Ужа белен. Ужаны калбак кудуруктуг тыва уксааның хойларындан кезер.

Ужаны кезип чиир чуруму
Ужаны чиир кылдыр кезерде, баштай ооргазының ийи талазын дургаар чергелешкек үш-дөрт дилиндектей бадырар. Дараазында ужа биле кудуруктуң тудушкан черинден бир доора кескеш, ол тудушкан черниң ийи талазындан тус-тузунда ийи дээжини база кудуруктуң эглип баткан чериниң ийи талазындан дээжини кезип алгаш, ону от-көстүң үлүү кылдыр өргүүр. Бо езулалды кылган соонда ужаны чииринге белеткей кезип эгелээр.

Ужаның солагай талазындан эгелеп дургаар диле кескеш, ону ужаны кезип турар кижиниң үлүү деп четтиргеш, дараазында кескен дилиндектерни улуг назылыг өгбелерден эгелээш, байыр-найырда киржип турар хүндүлүг аалчы бүрүзүнге үлээр. Ону бээрде, «ужа сыртыы» дээш, ийи холдап сунар. Үлекчи кижи бүрүзүнге боду чедер аргазы чок болза, тавакка салгаш, дамчыдар. Кижи бүрүзү «ужа сыртыын» амзаар ужурлуг.

Ужа болгаш ону салырының чуруму
Ужа – тыва чоннуү эң-не хүндүлүг чеми. Келин айтырарда, келин алырда, куда-шайлалга болганда, уруг төрүттүнүп дойлаанда дээш оон-даа өске улуг байырлалдар демдеглээнде, ужаны ыяап-ла хүндүлээн кижиге салыр.

Ужага союлдур хайынмаан, картап каан чоданы, ийи кожа бедик ээгини немээр. Улуг тавакка ужаны доңгайтыр салыр. Бедик ээгилерниң бажын, чоданың чоон ужун ужаның баш талазынче салгаш, хүндүлээн кижизинге оорга талазын углай салыр.

Тыва улустуң езу-чаңчылдарындан.

---