Кижи болуру чажындан…

Кижи болуру чажындан…

  Тыва кижи алыс угундан, ада-ѳгбелеринден салгап келген чараш мөзү-бүдүштүг, аажы-чаңныг, ак сеткилдиг, эптиг-ээлдек, дузааргак, эрес-кежээ чораан. Тывалар чугаазынга кижизидилге деп сөстү ховар ажыглаар турганнар.  Ажы-тѳлүн  чагып, сургап, боду эки үлегер-чижектер кѳргүзүп чорааш, амыдыралчы билиглерге, ажылга өөредип, ёзу-чурумга чаңчыктырар.

  Өг-бүле бүрүзү ажы-төлүн төлептиг аажы-чаңныг кылдыр кижизидер күзелдиг. Уругну эдип-чазап сургаары ада-иениң, төрелдериниң, өгбелериниң аңаа экини күзээни болур. Черле ынчаш уругну «хоржок», «ынчанмас» деп чүвеге өөредири – эки чаңчыл. “Хоржок” деп хоруглуг сөстү уругнуң угаап билири албан.

 

Тѳрээн дылынга ынак болуру

  Кандыг-даа нацияның ѳскелерден ылгалыр бир кол чүүлү – тѳрээн дылы. Нация бүрүзү тѳрээн дылынга ынак болгаш аңаа чоргаарланыр ужурлуг. Тѳрээн дылдың сайзыраары, ооң байлак, уран-чечен, арыг болуру нацияның бодундан хамааржыр. Тѳрээн дылынга хайыра чок болур болза, дыл ядарап, чидип болур. Дыл чокта, чон турбас.  Дылды ажыглаваска, ооң эдилекчизи – чон база чиде бээр.

  Тѳрээн дылдың эң баштайгы башкылары ѳг-бүлениң кежигүннери, ада-иези. Ынчангаш олче бүгү күш-биле кичээнгей салза чогуур. Ада-иениң дылы кайы-хире байлак, культурлуг болурул, ажы-тѳлдүң дылы база ындыг болур. Уругларын тѳрээн дылынга ѳѳредир талазы-биле ада-иениң харыысалгазы канчаар-даа аажок улуг.

  Чаш кижини тѳрээн дылынга ѳѳредири, дылды шын болгаш культурлуг ажыглап билир кылдыр кижизидери ѳг-бүлениң кижизидилгезиниң кол ѳзээ болур. Чүге дизе кижиниң тѳрээн дылы-биле ооң аажы-чаңы, бодун каяа-даа ап чорууру, салым-чаяанныы, кижизиг мѳзү-шынары дорт холбашкан. Ажы-тѳлүн чажындан-на тѳрээн дылынга ынак, ону хүндүлээр, ооң сѳс-домаан шын ажыглап билир, чугаалажырының культуразын сагып билир кылдыр ѳстүрери – ѳг-бүлениң, ада-иениң ыдыктыг хүлээлгези.

  Шаанда тывалар дылын аажок хумагалаар турган. Ону тода, чиге, чечен-мерген чугаалап, сагыш-сеткилиниң кайы-хире байлаан илередип чорааннар. Улуг улустуң чугаазынга бичии кижилер киришпес ужурлуг. Ада-иези ажы-тѳлүнүң чугаазын ѳй-шаанда эскерип, кичээнгейге алыр. Эптиг-ээлдек чугаалажыр кылдыр чаңчыктырып ѳѳредир, бир эвес хүндүткел чок, анчыг сѳстер чугаалаар болза, ону дораан эдер. «Ынчанмас чоор, уруум. Бичии кижи ынча дивес. Ол багай сѳс-түр. Моон сонгаар ынчанмайн чор, уруум» деп чагып чугаалаар. Чугаа культуразын сагып билир кижи кажан-даа турамык хѳѳн-биле чугаалашпас, хѳректенмес,  чугааны үзе кирбес, маргыш болу берзе, эптиг-ээлдек болурун оралдажыр.

 

Ак сеткилге кижизидери

  Бистиң ѳгбелеривис ажы-тѳлүн ак сеткилдиг, тѳлептиг, чараш аажы-чаңныг кижилер кылдыр ѳстүрер дээш, аажок кызып чораан. Ак сеткилдиг кижи дээрге эң эки бүдүштүг кижи ол, эш-ѳѳр-даа хѳй, чонунга хүндүткелдиг, салым-чолу эки, оруу ажык болур. Кижиниң ак сеткилдиг болганындан, кылып чоруур ажыл-ижинге-даа, эдеришкен эш-ѳѳрүнге-даа, тѳрел-дѳргүлүнге-даа хамаарылгазы илерээр. Ак сеткилдиг кижи кажанда-даа «мегелептейн, кажарлаптайн» деп кара бодал чок, кижилерге багай сеткили чок,  шупту чүвеге экини күзеп, кылган ижин-даа сеткилиниң ханызындан кылыр. Ак сеткилдиг болуру ѳг-бүледен эгелээр. «Кижи кажан-даа, каяа-даа чараш, ак сеткилдиг, эвилең-ээлдек болур чоор» деп чажындан эгелээш, ѳг-бүле тудуп, ёзулуг кижи  болгуже чедир ажы-төлүн сургап, сагындырып, кичээндирип, эдип-чазап келир. Уруглары чазыг кылыпкан болза, ада-иези ону эскербейн, ыыттавайн эртпес турган. Дораан чугаалажып, эдер «ынчанмас чоор, ындыг бак чүве кылбайн чор, ындыг чорук атка багай, ады ѳлүрүнүң орнунга, боду ѳлгени дээре» деп чагып-сургап, ол частырыгны катап болбазын кызыдып, уругну шын орукче углаар.

  Чашты ак сеткилдиг, тѳлептиг кижи кылдыр кижизидеринге тыва аас чогаалдары кончуг улуг ужур-дузалыг. Тоолдарның, үлегер домактарның кожамыктарның, тывызыктарның утказы ханы, оларның кижизидикчи дээжи улуг. Ак сеткилдиг болурун кижизидерде, Ак-Сагыш, Кара-Сагыш дугайында тоолду ыдып бээр. Ак сагыштыг дуңмазы кедизинде байыыр, а кара сагыштыг акызы чазыйлап, дуңмазынга кара сеткил сеткип чорааш, адыг чемижи болу бээр. Маңаа немей «Даг дег караны довук дег ак базар» деп үлегер домакты киирип болур. Аас чогаалын ажыглап тура, ону амыдыралда дириг чижектер-биле бүзүредип бадыткаар. Ак сеткилдиг кижини кижизидерде, кара сагыш дугайында база албан чугаалаар. Чүге дизе кара сагыштың артында каржы, дерзии үүлгедиг, кээргел чок сеткил, оорланыр чорук чаштынып чыдар. Ол бужар чоруктан ажы-тѳлүн чайладып, ак сеткилдиг, тѳлептиг, чонунга ачылыг, кижилер кылдыр ѳстүрер дээш, ада-ие чагып, сургаарындан аңгыда, боттары багай үлегер-чижек кѳргүспес дээш кызар ужурлуг.

 

Күш-ажылга кижизидери

  Ажы-тѳлдү чаштан тура ажыл кылып ѳѳредири – ѳг-бүле кижизидилгезиниң баганазы болур ужурлуг. А ол багана чамдык ѳг-бүлелерде шуут сыйылган дизе чазыг болбас. Ооң уржуундан чалгаа, олутпай, ажылдан оспаксыраар, чиик ажыл сүрер, чаңгыс черге доктаамал мергежип ажылдавас кижилер саны кѳвүдээн. Эрте чажындан ажылга сундулуг, кежээ, кызымак кылдыр ѳѳретпес, чаңчыктырбас болза, сѳѳлүнде барып ону эде кижизидери дыка берге.

  Шаанда уругларны алды харлыында-ла бызаа, хураганны кадаржып, чээргенни чыып эккээр кылдыр чаңчыктырар турган. Кыс уруглар 7-8 харлыында ѳшкүнү саай бээр, оолдар 7-8 харлыында аът мунуп алгаш, хой кадарып эгелээр.

  Амгы үеде чамдык ада-иелерде шын эвес, кээргээчел хѳѳннер тыптып келген. «Бичии чаш кижини айбылааш чоор, шаа кээрге, боду ѳѳрени бээр оң» – дижир. Шаа келири чоп, ынчалза-даа ажылга чажындан чаңчыкпаан кижини кандыг-бир чүвеге ѳѳредири, чаңчыктары чүүден-даа берге. Ажылга чаңчыкпаан, ажыл кылып билбес кижи сѳѳлүнде барып, боду хилинчектенир. Амыдыралдың, чоннуң чоон оруундан аза берип болур. Оорланыр, кем-херек үүлгедир чорук оон үнер. Ынчангаш ажы-тѳлүнүң келир үеде салым-чолу дээш сагыш-човап чоруур ада-ие уругларын эрте чаштан ажылга чаңчыктырар, ѳѳредир ужурлуг. «Кежээ, кызымак бол!», «Чалгаа, шүшпең болба!» деп ѳгбелерниң чагыг ѳѳредии ѳг-бүле кижизидилгезиниң ѳзээ болур.

 

Камныг, хумагалыг болуру

  Долгандыр турар бүгү-ле чүвеге: эт-севинге, мал-маганынга, бойдузунга, чонунга тыва кижилер шаг-шаандан камныг, хумагалыг, хайыралыг чораан. Ол дээрге ѳгбелерден дамчып келген ыдыктыг чаңчылывыс-тыр. «Бүгү-ле чүве менди-чаагай турзун, ѳзүп-мандызын!» – деп йѳрээр. Ада-ие ол буянныг чаңчылды ажы-тѳлүнге чаш шаанда-ла чаңчыктырып эгелээр чораан.

  Улуг эвес, бѳдүүн, биче чүүлдерден эгелээр. Уруглары ужа-тура кылаштап эгелеп чорда-ла, оларны анай, хураганны чаптаар, кээргээр, камнаар кылдыр чаңчыктырар. «Хураган сирбектевес чоор, уруум, чаш чүве аарый бээр» – деп сагындырар. Эр болуп, эзер дергизинден туттунуптар апаарга, чагып, сургап эгелээр: «Аът мунуп алгаш, херек чок черге шаппас чоор, аъдын камнаар, аъдың арган боор. Аът бажынче какпас чоор, ачаң бажынче какканың-биле дѳмей болур. Аъдыңны доктааган чериңге оъткарып чор, аъдың ылгын болур».

  Чугаа, домак дыңнап билиптер апаарга-ла, кичээндирип эгелээр: «Аъш-чем артынчызын черже октавас чоор, аас-кежик чок боор. Ак чем черже тѳкпес, азыраан малының сүлдези бада бээр». Аъш-чемни камнаары дээрге чединмези эвес, а салгал дамчып келген буянныг чаңчылдыг негелдези-дир. Соктаан тараа чаштай бээрге, ону чаңгыстап чыып алыр. Шаанда үңгеп чоруур чаштар безин ширтекке тѳгүлген тарааны соора кѳрбес, чыып чиир дээш оралдашкан олурар. Шак ынчаар чажындан камнаар, хумагалаар чорукка ѳѳредир.

  Чажындан идик-хевин, аъш-чемин камнап, бойдуска хайыралыг ѳскен уруглар улгадып келгеш, бүгү-ле чүвеге камныг, хайыралыг, буянныг кижилер болур. А тѳтчеглекчи чорукка кым-даа таарзынмас. Аъш-чемин үнелевейн тѳп,  эът-севин камнавайн эдилеп, бойдуска кам-хайыра чок хамаарылгазын кѳргүзүп чоруур тѳтчеглекчилерниң чуртталгазы ѳѳделевес. Боттары шын кижизиттинген, ѳгбелерниң чагыын, чаңчылдарын шын сагып чоруур ада-ие чараш аажы-чаңныг, ёзулуг тѳлептиг салгалды кижизидер. «Кандыг үрезинни чашкан сен, ындыг дүжүттү алыр сен» –  деп үлегер домакта дег, ажы-тѳлдүң кижизидилгези ада-иеден дыка хамааржыр. Уругларны шын орукче углап, ёзу-чаңчылдарывыска ѳѳредип, оларга үлегерлиг кижилер боору –  бистиң хүлээлгевис.

  • Момбулай Оралмаа, редактор Национальной библиотеки им. А. С. Пушкина РТ.
1. Шаравии, В. Кижи болуру чажындан / В. Шаравии – Сѳзүглел : дорт // Башкы. – – № 2. – Ар. 84-89. 2. Натпит-оол, С. Методические основы изучения тувинского детского фольклора / С. Натпит-оол – Текст : непосредственный // Башкы. – 1993. – № 5. – С. 66-72.