Эр кижиниң ажып эртер тос бергези

  Тыва улустуң бурунгу тоолдарында болгаш торулга чугааларында эр кижиниң ажып эртер бергелери бо-ла таваржыр. Эр кижи бодунуң оруунга таварышкан бергени ажып эртпес чүве болза, күзеп чораан күзели боттанмас болгаш алдар-ады баксыраар, маадыр шинчизин оскунар. Эр кижиниң тос бергези назын-биле холбашкан, ол болза аңчы, малчын болгаш тараачын чоннуң оолдары кадыг-берге амыдыралга бичиизинден тура чаңчыккан болуру салгалдан салгал дамчып келген. Кырганнардан чыып бижигилээн чугааларга үндезилеп тургаш, ол тос бергени допчулай аарак көрээлиңер.

1. Оол уруг тос-тостуң соогунга дадыгар. Шаанда шагда кыштың соогу ажыңнадыр шап турда, кызыл-даван оолдарны харга маңнадыр турган, ынчаарга чүс муңчузу кажан-даа турбас дижир. Соок – бичии чаш оолдарның ёзулуг эр бооп доругарынга тергиин чугула.
2. Тос харлыг оол чарыш аъдын мунар, шаандагы тываларга ол дээрге албан турган. “Тос хар четкен оол адазынга эш” деп үлегер сөс бар, ол чүл дээрге кады ажылдаар, аңнаар, чер чоруур эжи болганы ол. Тос хар четкен оол эмдик малдан безин аңдарылбас эр болур, тываларның экер оолду билип алырының бир аргазы ол чораан.
3. Тос харлыг оол кулаш сыдымның ээзи болур. Тыва улустуң чаңчылында оол уруг беш харлаарга, хүлбүс мойнаандан сөдүрге кылып бээр, молдурга шалбалап өөренир. Оол уруг тос хар четекенде, чаны-биле эртип чыткан малды чаңгыс шалбалаар кылдыр өөренген болур.
4. Оол уруг тос харлыындан эгелээш, амы-тынынга халдаан тос айыылды ажып эртер ужурлуг. Ол тос айыыл дээрге чүвени баш бурунгаар билип алыр аргазын угаадып турар: малдарның изинден ылгап таныыры, ыт изин бөрү изинден, кижи изин адыг изинден, аал ивизин черлик ивиден ылгап билири, кулуннуң чүгүрүк аът азы чоржаң аът болурун тодарадып билири, үнген хүннүң арнындан кандыг агаар болурун билип алыры, булуттарның өңүнден хар азы чаъс чаарын баш бурунгаар билип алыры, үнген айның оттуундан кандыг хүннер болурун, сылдыстарның караандан соок азы изиг болурун билири – бо бүгү дээрге тос хар четкен оолдуң албан билир ужурлуг чүвелери-дир. Бо тос чүүлдү билир болза, амы-тынга халдап болур айыылдарны чайлыг ажып эртер аргазы бар болур.
5. Эр кижи бодунуң амыдыралының иштинде чуртталганың тос бергезин ажып эртер ужурлуг. Аң аңнаар, мал малдаар, тараа тарыыр амыдыралдыг кижилерге чуртталганың тос бергези дээрге өлүм ажыын ажып эртери, эки эжинден чарылганын хилегдеп эрттирери, өгбе чурттундан ыраарын ажып эртери, өске чуртка сарыннавайн чорууру, өрт халавын чайлап эртери, кара нүгүлдү ажып эртери, чашпаа кижилерге алыспазы дээн ышкаш чүүлдер болур. Эр кижиниң бир назыныга бо айыылдарның бирээзи таваржып болур.
6. Эр кижи оруун оруктаар болгаш тос хемни кежер ужурлуг. Эр кижи өгге азы чадырга шоолуг орбас, даады черге чоруур деп тыва улустуң чугаазы бар. Эрги шагның үлегер домаан сактып көрээлиңер: “хем кежерге – кижээ дужар, арт ажарга – чорук бүдер”.
7. Эр кижи бодунуң назынының иштинде амыдыралдың тос артын ажар салымныг. Эр кижи улуг үүле бүдүреринге албан киржир, ол чүл дээрге ырак-узак черлер чорууру, амы-хуунуң болгаш албанның херээн бүдүрери болур. Допчулап чугаалаарга, эр кижи тутканын салбас, кылганын албан бүдүрер. Улуг херек дээрге улуг арт ол-дур.
8. Эр кижи назынының иштинде тос дээрлерниң чаңныындан чайлай дүжүп чоруур ужурлуг. Бурун тываларның торулга чугаазында болза эр кижи дүне-даа, хүндүс-даа, кааңда-даа, чаъстыгда-даа чорук чоруур. Ынчаарга черниң черинге орукка чорда, чаашкын чаап, дээр диңмиреп, кызаңнаашкын оду кызаңайнып турда, эмин эрттир шаап болбас. Диңмиттигде аъттыг кижи шавар болза, Курбусту хаанның айбычызы ону шалбадаптар, ол чүл дээрге чаңнык ооң бажының кырынга дүжүптери дээни ол. Эр кижи кааң азы чаъстыг үеде аътка канчаар халдырын билир ужурлуг.
9. Эр кижи назынының иштинде тос Таңдының кежиин четтирер ужурлуг. Бурун Тывада бир аймактың чурттаан черинге бир Таңды турар. Ынчаарга эр кижи чүгле бодунуң төрел аймааның девискээринге чурттавас, база бир аймактың девискээринге чорук кылып чеде бээр, ол аймактың ыдыктыг Таңдызының кежиин четтирер ужурлуг. Таңды кежии дээрге изиг шайның орнунга ол черниң соок болгаш арыг суун ижери-дир. Суг кижиниң назынын узадыр.

  Тыва ёзуда эр бооп төрүттүнген кижиниң хуу амыдыралының оруунда тос берге турар, ону ол ажып эртер ужурлуг.  

---