Панчык

  Панчык – Тывага 1950 чылдардан бээр чүгле Эрзин биле Тере-Хѳл кожууннарда нептерээн оюн. Ол оюннуң чогум кажан, каяа,  кайы чуртка тывылганы билдинмес. Тываларның оюну бе дээрге, дѳрт талаже үнген дѳжээниң кѳзенектериниң аттары моол дылда. Моолдардан нептерээн деп чугаа бар, ынчалза-даа Ховд аймактың девискээринде чаңгыс сумуда ойнап турар дээр. Оюннуң дүрүмнери салгалдан салгалче аас дузазы-биле шилчип келген. Панчык ойнаарынга херек чүүлдер:

1. Ооргазын оя кескеш, иштин арыглааш, буступ, үрелбезин дээш, хос черин хырбалыг холумак-биле азы пластилин-биле долдуруп каан бичии (ракушкалар) 6 санныг туң курттарның хавыктары;
2. Тѳвүнде биче дѳрбелчинден дѳрт талаже аңгыланы берген бирээзи-ле 24 кѳзенектиг ак пѳстен даарап кылган дѳжек.

  Панчыктың дүрүмнери:   

1. 6 туң курттарның хавыктарын кылын, чымчак дѳжек кырынга чадыптарга, 1 кара, 5 ак дүжер болза, ону панчык азы (каның, ёс азы тос-даа) деп адаар. Ынчаар дүшкен таварылгада 25 кѳзенекти санап, кѳжер.

2. 1 ак, 5 кара дүжер болза, ону арв (он) деп адаар. Он кѳзенекти санап кѳжер. Панчык биле арв дүжерге, 25 биле 10 деп саннарга «шаң» деп адаттынган 1-1 сан немежир.

 

3. Бир эвес 6 ак дүжер болза, ону пар дээр, 12 кѳзенекке кѳжер санныг.

4. 6 кара дүжер болза, чукту дээр, ол 6 кѳзенек ээлээр санныг. Чуктуну бир кижи дѳрт улаштыр дүжүрер болза, ону дѳрт берге деп адаар. Ындыг таварылгада ол кижи тиилекчи болганы ол.

5. Арткан таварылгада чүгле ак саннарны алыр: ол болза 2,3,4 ак болур, олар ынча кѳзенектерге кѳжер.

  Панчыкты ойнаар чуруму:

1. Бо оюнну эр-даа, кыс-даа, улуг-даа, бичии-даа кижилер ойнаар.
2. Кижи саны дѳрт-даа, 2-2 эжеш бооп база ойнап болур.
3. Ойнап эгелээр мурнунда хавыктарны октаарга, ырак чаштавайн чымчадыр дүжер кылдыр кылын болгаш чымчак дѳжекти чадып алыр. Оон ортузунга кѳзенектерлиг дѳрт талаже аңгыланып чоруткан аңгылай даараап каан ак пѳс дѳжээн чадып алыр.
4. Оюн эгелээрде, ойнаар күзелдиг улустуң саны хѳй болза, шаң былаажып октап эгелээр. Шаң дүжүрген кижи оюнну эгелээр.
5. Шаң дүжүп туруп бээр болза, бѳдүүн саннар дүшкүже октаар. Үш улаштыр шаң дүжүрерге, «ѳртени» бээр болгаш, ойнакчының кѳжер эргези чок болур.
6. Эжиктер санында ойнакчылар 2-2 «бугалыг» болур. Ону сереңги ыяжындан кылып алыр. Бугалыг болурда, ыяап-ла ийи катап шаң дүжүрүп тургаш, чедип алыр.
7. Оюн уламчылап, хүн аайы-биле дескинип-ле турар. Ойнакчыларның бугалары дүшкен санының хирези-биле кѳзенектер дамчып, бурунгаарлап-ла турар. Ынчап чоруп тургаш, соондан сүрүштүр келген буга мурнунда кѳзенекте турган буганың кырынга таварыщкан болза, ол буганы «чигени» болур. Чиген буганы ап кааптар. А ооң ээзи катап шаң дүжүргеш, буга кылып алыр.
8. Дѳрт таланы дескиндир чоруп турда, бат (РңңНң) кѳзенекте турган буганы, соондан сүрүп келгеш, кырынга келген буга чиир эргези чок. Чүге дээрге бат камгалалдыг чер, аңаа турган буга дарган, аңаа дээп болбас, чүгле кады олургаш, тараар чурумнуг.
9. Ойнакчының бодундан аңгы үш эжиктерни эрткеш, бодунуң эжиинче киргеш, «сиңе» бээр болза, ол кижи оюнга тиилээн болур. «Буга сиңер» дескиндир ойнааш, үнген эжиинче ээп киргеш, эң баштайгы туружунга барып доктаарын ынча дээр. Бир эвес буга 3 сан-биле, чок болза 2 сан-биле сиңер тургаш, бир сан четпес дүжер болза, ол туружунга четпейн ара дүжер. Ону «түк» дээр, оон үнерде, чүгле шаң дүжүргеш үнер. Чамдыкта шаң дүшпеске, « түкке» олургаш, уттурар таварылга база туруп болур. «Түгүн» үндүргенде, ол кижиниң оюну тѳнгени ол. Ынчан ийи-ийи буганың бирээзи сиңе берген болур. Ындыг-даа болза ийи түктүг артып каап болур. Ол хамаан чок, багай ойнаар болза, «дүмбей» уттуруп болур. Ол дээрге уттуруп турар кижи чаңгыс-даа буга шаңнап ап шыдавайн, уттурганы ол.
10. Ойнакчыларның бирээзиниң 2 бугалары ѳскелерни мурнап сиңе бээрге, оюн доостур. Ооң мурнунда дѳрт кижи ийи-ийи эжеш бооп алгаш, ойнап турда, эжиктернин бирээзиниң ийи бугазы сиңе бээр болза, ол кижи үргүлчүлеп турган оюнну үш удаа ойнавайн эрттиргеш, дѳрт дугаарында, эжинге дузалажып, оюнну уламчылаар дүрүмнүг.

  Панчык ойнааш, тиилелге чедип алырда, кол хамаарылгалыг чүүл болза, ойнакчы бүрүзү бодунуң бугаларының кѳжүн кончуг бодалдыг, таарыштыр көжери болур. Тиилелге дээш демисел дыка нарын болгаш берге. Эки боданып ойнавас болза хоржок, уттуруп болур. Оюн доостурга, чаа ойнакчылар келир. Уткан кижилер артып калыр. Ойнаар күзелдиглер хѳй болза, шаң былаажып эгелээр. Уткан улустар оюнну катап эгелээр эргелиг.

  Панчык ойнап турган кижи улаштыр дѳрт бергени дүжүрер болза, шүүлде болур. Ол чүл дээрге бир чукту (6 кара), бир пар (6 ак), бир панчык (5ак, 1 кара), бир он (5 кара, 1 ак) улаштыр дүжүрерин ынча дээр. Баштай оюнну эгелээн кижи улаштыр дѳрт бергени дүжүрер болза, ѳскелерни оюнче киирбейн удуп болур. Ол дээрге ховар таварылга болур.

---