Хем, хөлдерге хамаарышкан ёзулалдар

Бурунгу өгбелеривис боттарын бойдустуӊ төлдери кылдыр санап, бойдусту ыдыктыг кылдыр көрүп, диригжидип, долгандыр турар бүгү-ле чүүлге кончуг хумагалыг хамаарылгалыг чурттап чорааннар.Ада-өгбелеривис бойдусту камгалаары-биле холбашкан хоойлуларын ыдыктыг сүзүглел кылдыр хевирлеп, салгалдан салгалче дамчыдып келген. Бо билиглер, ылаңгыя хемнер, хөлдер, хөөлбектерни, суг баштарын бокталдырбазын, оът-сигенни, ыяштарны херек чок черге са базып, сыкпазын баш удур угаадып турар; ындыг хумагалыг чорук ытпак баштыг кадыг идик кедеринге безин чедирген. Ыдыктыг девискээрлер – даглар, арга-арыглар, хемнер, хөлдер шынаалары болгаш өске-даа черлер алыс черле ужурлуг – долгандыр турар бойдус ээлерлиг. Чылдың дөрт эргилдезиниң бирээзинде тыва кижи хем-хөл, тайга-таңды ээлеринге тейлеп, олардан кежик-чолду дилеп, аарыг-ажык, думаа-ханааны, хай-бачытты чайладырын чалбарып чораан. “Оваа дагыыры”, “суг бажы дагыыры”, “хам ыяш дагыыры” дээн ышкаш ёзулалдар аңаа хамааржыр. Хем, хөлдерге хамаарышкан ёзулалдар бүгү бойдусту эки онча-менди байдалга тургузарынга чугула ужур-дузалыг турган. Өгбелеривис дамырактар болгаш хемнер баштарындан ыяш ужурбас, ыяш сыкпас, сиген кеспес, ол девискээрге мал кадарбас; черден үнүп турар суг бажындан суг ижерин безин, суг бажының кырынга ис базарын шуут хоруп турган, чүге дизе ында сугнуң “ээзи” чурттап турар деп бүүреп чорааннар. Хөлдер, хемнер чоогунга арага-дары ижип алгаш, алгырып, кышкырып, оларның чанында девискээрни бокталдырып, албаннап чударадыр болза суг ээзи килеңней бээр дижир. Оларның чоогунга дириг амытанның тынын үзүп болбас. Бир эвес үстүнде айыткан чүүлдерни кылыр болза, ол кижиниң амыдыралынга аар-берге шаптараазын-моондактар тыптып, эмнеттинмес аарыгдан аарып, хай-бачытка таваржып, амы-тынындан чарлыр. Чуруктуң алган дөзү: википедия  

---