Тыва им демдектер

Тывалар шаг шаандан тура-ла чылгы малды имнээрде, дараазында демдектерни ажыглап чораан. Ол дээрге кошкар, кас, алага, курбулчун, ааткыыш, бүрү, серээ дээш оон-даа өске. Им-демдектерни көргеш, кымның аъды дээрзин кижи бүрүзү танып билир чораан. Чаңгыс аалдың аъттары – шупту дөмей имниг турганын онзалап демдеглээр апаар. Кажан аът чиде берген таварылгада ук иминден танып алыр турган. А харын-даа чамдык улус аъттарны танып, ээзинге чедирер турганы чараш чаңчыл.

Кошкар дээрге бир-бир сактырга, аргар биле кошкарның мыйызы-даа ышкаш, угулза-хээге дөмей. Ол демдек шаг шаандан тура-ла элбекшилдиң болгаш байлакшылдың база үнүш-дүжүткүр чоруктуң демдээ. Ынчангаш бо демдекти бодунуң-на күжү-биле муң ажыг баш чылгыны азырап өстүрген Таңды-Тывазының сураглыг байларының бирээзи – Хунакай Каракович Монгуштуң мал-маганын демдектеп, хээлээринге бүзүрелдии-биле шилип ап, ажыглап чорааны анаа эвес. Ооң кол утказын мынча дээр чораан: “Кошкар демдээ дээрге Таңды-Тывазының бир улуг кожууну Даа кожууннуң ара-албаты чонунуң үе-шагдан бээр ыдыктап, дагып чорааны Үш-Бедиктиң ортаа бедии болур Дагыр-Таңдызын оштап, хевирлеп турар им демдек-тир. Бо демдек аргар-кошкарның мыйызы-даа ышкаш ийи сүвүрлүг, хээ чуруу Үш-Бедиктиң ортаа сүвүрүн санаваска, ооң ийи кыдыында бедиктери-биле аажок дөмей. Бо демдек-биле бодумнуң азырап чоруур мал-маганымны демдектеп чораанымдан, малым бажы муң ажыр өскени ол. Ынчангаш ооң ачызы-биле байып, мандып чоруур бөдүүн тыва арат, тараачын, малчын уктуг мен”. Ооң чугаазы-даа шын боор. Ол Таңды-Тывазынга чеди чүзүн малын азырап, өстүрген байларның бирээзи чораан. Кошкар демдээн Сүт-Хөл кожууннуң Алдыы-Ишкин, Үстүү-Ишкин, Улан-Быра дээш көжүп чурттаан база Улуг-Хемниң Хайыракан Ондарлары ажыглап чораан.

Кас – демдектерниң эң дээжизи. Ол демдекти база-ла тыва араттар боттарының чүдүлгези, сүзүглели – сарыг-шажын ёзу-чурумун ёзугаар делгереңгейи-биле ажыглап келгеннер. Колдуунда Даа, Бээзи кожууннар ажыглап чораан. Кыргыс, Ховалыг, Адыг-Түлүш, Оюннар аймактарының таңма демдээ бооп турар. Европейжи чоннар «Кас демдекти» свастика деп адап турар. Кас демдек кижиниң дээр болгаш хүн-биле харылзаазын көргүскен.

Кас – Дээр демдээ – Курбусту хаанның дузалакчызы, тиилелге, аас-кежик демдээ. Хүннүң, дээрниң үе-дүптен келген, кижини камгалап чоруур демдек. Бо демдекте хүннүң шимчээшкинин көргүскен. Чырык чер кырында амыдырал, чуртталганың тургустунганының, сайзыраанының демдээ.

Тыва улус ылгын чоруктуг азы чүгүрүк чылгы малдың чаяазынга кас демдекти хап чораан. Малчыннарга кас-танма мал-маганның он муң катап өзүп көвүдээриниң база он муң чыл тайбың чуртталганың демдээ болур.

Ада-чурттуң дайынынга (1941-1945 чч.) немец фашистер кас демдекти шинчилээш, бодунуң демдээ кылып алгаш, утказын шын эвес өскертип, ажыглап, улусту өлүрүп-чидирип турган. Европейжи болгаш еске-даа чоннарның бодалында кас демдек фашизм демдээ деп билдинер. Дайын соонда Тывага «кас демдектиг» эт-септи ужур-утка билбес улус фашистер демдээ дээш, узуткап турган.

Алага – алфавитте дүлей “т” деп үжүк-даа ышкаш демдек. Бо демдектиң хевирлери аңгы-аңгы. Адыр баштыг алага, муңгаш баштыг алага, буттуг алага, шерээлиг алага, инек алагазы деп хевирлерлиг. Алага демдек Тываның төп болгаш чөөн чүктеринде Ондарлар болгаш Түлүштер аймаанга нептереңгей турган. Бээзи кожуун база бо им демдекти ажыглап чорааннар.

Сэрээ – үш баштыг серээ дег. Бо им демдек Өвүр кожууннуң Кыргыстар, Маадылар, Донгактар, Түлүштер аймааның демдээ.

Ааткыыш – ёзулуг ааткыышка дөмей.

Бүрү – ыяштың калбак бүрүзүнге дөмей.

Курбулчун – тудалыг үш төгериктен бүткен демдек.

Бо им-демдектерден өске чадагай тооналчын болгаш хүрээлиг тооналчын, шиндамал, ай, суур кара, калбак кара, хаалга деп демдектер база ажыглаттынып чораан. Ай им-демдээ Даа биле Бээзи кожууннуң Сааялар аймаанга турган. Иргиттер аймаа мыйыска дөмей хээ-биле малын имнеп чораан. Тес-Хем кожууннуң Туматтар аймаа суур кара деп демдээ-биле онзаланып ылгалып турган.

Чылгы малдың им-демдээн көргеш, кайы кожууннуң, кайы аймактың малы деп чүве дораан тодараттына бээр турган. Им-демдектер салгалдан салгалче дамчып келген.

Үениң аайы-биле араттарны бурунгаар хөгжүзүн дээш, кожууннарга сумулар девискээринге колхозтарны организастап, көшкүн амыдыралдан коллективтиг, сууржуң чуртталгаже киирип эгелээрге, тываларның малын имнээр демдектери өскерилген. Баштайгы дег айга, бүрүге, үжүкке, угулзаларга дөмей демдектер эвес, а колхоз, совхозтуң ады болур үжүктер-биле азы дугаарын көргүскен саннар-биле демдектээр апарган. Чижелээрге, “ЭХ” – Эйлиг-Хем , “ДС” – Демир-Суг.

Амгы үеде хууда ажыл-агыйлыг малчыннар боттарының демнии-күштүү-биле азырап-өстүрүп алган чылгы малын боттарының ат биле фамилиязының эге үжүктери-биле демдектеп алыр апарган.

---