Кадак деп чүл?

  Кадак дээрге эң нарын торгу удазындан кылган янзы-бүрү хемчээлдиг ак-көк болгаш көк өңнүг, угулзалар болгаш бурган дүрзүзүн азы төвүт  үжүктерни билдингир-билдинмес кылдыр даарап каан, чымчак болгаш чиик материал болур. Кадак эң баштай 13-кү чүс чылда Индияга тывылган. Оон Төвүт, Кыдат, Моол таварыштыр Тывага кээп тараан. “То Ванның сургаалы” деп судурда: “Кижи ада-иезиниң сургаалы-биле кижизиттинген чүве болганда, оода-ла Шагаа чаазының улуг байырлалында ада-иезинге дискек кырынга сөгүрүп, ёзулал кылып, кадак сунуп, чолукшуп, хүндүлээр ужурлуг” деп бижээн.

  Кадактар хемчээлиниң талазы-биле янзы-бүрү болур: узун, кыска. Олар тус-тус аттарлыг – Самбай, Сонам, Дажы, Вандан, Нанзад, Айыыжы, Баранзад, Сэрс, Намчар, Нанжвандан дээш, оон-даа өске. Эң бичиизи Самбай кадак, узуну бир карыш дөрт илиг азы 24-28 см болур, эң узун кадак кулаштан ажыг хемчээлдиг турган. Ооң өңнери янзы-бүрү утка-шынар илередип турар.

• Ак өң – арыг-чаагайны, эң-не эки чүүлдү илередир;
• Сарыг өң – бурган-шажынны болгаш лама-башкы биле ооң өөреникчизиниң аразында тудуш, быжыг харылзааны илередир;
• Көк өң – кижиниң кырында мөңгеде көк ада Дээди Бурганны болгаш шагдан тура хүндүткээривис хаан-беглеривистиң ыдыы;
• Ногаан өң – чер-иевис, долгандыр делегейивис болгаш ында бар бүгү черлер ээлери;
• Кызыл өң – Хүн Бурганны болгаш чемгерикчи болгаш багай чүвени аштап-арыглап турар ыдык ожук-оттуң чалбыыжы.

  Оон аңгыда сес дагылдыг ак, көк өңнүг кадактар турар. Оларны ада-иезинге, улуг назылыг өгбелеринге Шагаада сунуп чолукшуурда, ажыглаар. Айыыжы деп аттыг азы бурган чуруктуг кадакты ада-иезинге, дагыл чуруктуг кадакты  улуг назылыг кижилерге тудар. Ай, хүн чуруктуг азы төвүт үжүктерлиг Нанжвандан кадакты хөй кезиинде кижи орнукшудар, чер дилээр дээн ышкащ ёзулалдарга хереглээр. Шаанда улуг кижилер хөй кезиинде ак-көк кадакты хереглеп чораанында ужур-ла бар. Эрте-бурунгу өгбелер оран-чуртун “дээр ышкаш мөңгежирээр болзун!” деп йөрээр турган.

Ооң аңгыда кадакты чаа өг тигерде, чаш уругларның бажының дүгүн кыргаан черге баарда, келин дилеп алырда, улуг назылыг кижилерге база дээди дужаалдыг дүжүметтерге, хүрээ-хииттиң улуг ламаларынга тудары-биле хереглеп чораан. Кадакты өгге шыгжап, кадагалап чоруур болза, аас-кежик, буян доктаар.

Кадак сунуп, чолукшуурунуң ёзу-чуруму

  Кадак сунарда, бээр дээн кижизинге узун дургаар үш сыккан кадактың ажык талазын ол кижиже көрүндүр ийи холдап тудуп, амыр-мендизин айтырып, хүндүткел ёзузу-биле мөгейип, азы дискектенип олура дүшкеш, сунар. Кадакты алган кижи ийи холдап алгаш, кадактың ужун оң талакы холунга салгаш, солагай холу-биле кадактың чуруу  азы үжүктер үстүнге көстүп чыдар кылдыр сыккаш, салып алыр.

  Улуг назылыг, чер чуртунда, алдар хүндүткелдиг кижилерге кадак тудуп, чолукшуур ёзу-чурум база бар. Назын талазы-биле биче кижи кадактың ажык талазын чолукшуур кижизинче угландырып, ийи холдап туткаш, кадакты хүлээп алыр кижиниң холунга салып бергеш, оон мендилежир. Кадакты ап турар кижи кадаан дүрүп, салып кааш-даа мендилежип болур. Кадак сунуп тургаш, алыр кижиниң холунга салбаан шаанда, менди эреп болбас.

  Кандыг-даа назылыг кижилер-биле кадакты бербейн, холунга тудуп алгаш база чолукшуп болур. Кадактыг чолукшуурда, кадактың бир ужун оң холунуң дөрт дугаар салаазының иштики талазындан хүн аайы-биле долгандыр ийи ораагаш, кадактың ужун биче салаа талазынче  халаңнадыр бадырыптар. Чолукшуур үеде кадаан чолукшуп турар кижизиниң холунга салбайн, кадактың бир ужун солагай холунуң адыжынга тудуп алгаш, чолукшуур. Бир эвес чолукшуур дээш, чоокшулай бээриңерге ол кижи хойнундан азы чанындан кадак алгаш база-ла салаазынга  ораап эгелей бээр болза, ол кижи силерни аажок хүндүлээниниң демдээ болур.

  Кадакты сандай кырынга, чер кырынга, арыг эвес черлерге салып болбас. Ону бедик азы ыдыктыг черге шыгжаар.

  Бажыңнарда Далай-Лама башкының сөңнээни улуг ыдыктыг камгалал болур ак кадактарны анаа-ла дөрге чалап алган турбайн, таптыг-ла бо хүннерде хүндүлеп дагыыр болза, кончуг эки, ооң камгалап, хайырлаар күжү немежир, а өг-бүлениң буян-кежии арбыдаар. [1].

---