Рубрика «Өг - тыва чоннуң амыдыралының өзээ»
Национал архивтиң тыва чоннуң болгаш өгнүң дугайында езу-чаңчылдары-биле таныштырылгазы.
Сүтке болгаш сүттен кылган чемге хамаарышкан ёзулалдар.
Башкы хойтпактың арагазын тиккеш, ол аалдың эң улуг назылыг кижизинге тудуп сөңнээр. Ол араганы 49 хардан өрү назылыг кижилер четтирер, ооң ужуру болза ада болгаш кырган-ада кижилер төрел аймак кижилерниң кадыг холдуг бурунгулары болур. Кадыг холдуг эр кижи дээрге бурун тыва ёзузунда чүнү-даа шыдаар кижи болур, кандыг-даа бергелерден кортпас, ажы-төлүнге арыг адын арттырган кижи болур.
Шаг-шаанда бай-даа кижилерниң ажы-төлүнге, ядыы-даа кижилерниң ажы-төлүнге сарыг-суг ижиртир ёзулал турган. Бурун тыва ёзузунда божаның сарыг-суу болза чаш уругларның иштин чазаар сүүзүннүг болгаш ижин курттарын узуткаар дижир. Чаш уругларның сарыг-суг ижер ёзулалы уттундурган, ону диргизери чугула.
Бир эвес хууңда сүт черже төктү берген болза, өгнүң от ээзи кижи азы ава кижи сүт төгүлген черге саалазының бажын дээскеш, бажынга шондуруп каар, ооң алыс утказы болза саар малдың көгү үзүлбезин база багай чүве тайылзын дээни болур.
Ак өң сүттү оштап турар болгаш хүн салдарлыг болур. Кара өң сугну оштап турар болгаш дүн салдарлыг болур. Сүт биле суг холушканда, оларны кижи амытан ылгай албас дижир. Ооң утказы болза эки чүве кылып чораан кижи багай чүве кылырга, ады бужартаан болур.
Кым-бир кижиниң улуг назылыг оол азы кыс төрели салгадап аараан болза, кандыг-бир кыс төрели хууңга сүттүг баргаш, аарыын айтырар сагылга турган. Ооң ужуру болза ыңайлыында кирген төрелиниң амы-тынын, ооң назынын чырык өртемчейге бир-даа хүн болза узадырын дилээни ол болур дижир.
Он үш хардан өрү назылыг оол-даа, кыс-даа кижи мөчүй бээрге, ону хөөрже үндүрүп турар хүндүс ол кижиге чылы тааржыр улуг назылыг эр-даа кижи, кыс-даа кижи аякка сүттү куткаш, мөчээн кижиниң сөөлгү чоруунче сүзүк чалбарып, артыштыг сүттү чажар. Шаандагы тывалар мөчээн кижини өгден үндүрүп турда, сүт чажар сагылганы албан сагыыр турган.
Мөчээн кижини өгден үндүрерде сүт чажары
Аал-чурттуңдан үнүп тур сен,
Акы-дуңмаңдан чарлып тур сен,
Айдың черден ырап тур сен,
Ак аъдын мунуп алган-дыр сен.
Дөргүл-төрелиңче хая көрбе,
Дөштүг черге хөндүргең дыңзыт,
Дөвүнчүк черге кудургаң дыңзыт,
Төрээн хонажыңга катап келбе.
Арттың кырынче үнүп келгеш,
Аъдыңдан аяар дүжер сен,
Ак пөсту оваага баглаар сен,
Аар ийже чортуп бадар сен.
Чораан чорууң бүдүрген сен,
Чорааннай чоруур-ла. Өршээзинде!
Багай чүве кылбаан-дыр сен,
Барганнай бар-ла. Өршээзинде!
Доңгак Хуралбай уруу Барыкаан чугаалаан.
Кенин-Лопсан М.Б. - Тыва чоннуң буруңгу ужурлары. - Кызыл: “Новости Тувы”, 1994. - Арыннар: 184-185.
