Төрел кижилер аразында хүндүлежириниң ёзулалдары

Делегейде кандыг-даа чон өске чоннардан ылгалыр ёзу-чаңчылдарлыг болгаш тускай чурттаар черлиг, аразында чугаалажыр дылдыг. Бистиң тыва чон база шаг-төөгүден тура Соңгу Саянның, Башкы Таңдының аразынга база Азий диптиң төвүнге чурттап чораан. Тыва чоннуң өгбелеривистен дамчып келген эң кол байлаа – тыва дылывыс болур. Ынчангаш ада-өгбелеривистиң чүс-чүс чылдар эрттир салгал дамчып келген ыдыктыг сүзүглеливис болур тыва дылывысты моон-даа соңгаар өзүп орар ажы-төлдеривиске сайзырадып, камгалап, хумагалыг дамчыдып, арттырып бээри база бистиң бир кол хүлээлгевис болур ужурлуг. Төрээн дылывыска шын чараш кылдыр чугаалажып, ону сайзырадып өөренири дээрге, ада-өгбелиривистиң биске дамчыдып берген байлаан, тыва чоннуң бир ыдыктыг чаңчылы, сүзүглели кылдыр эдилеп көргүскенивис болур.
Хүндүлел ёзузу дээрге, ажы-төлдеривисти кара чажындан тура шын кижизидип, өске улус-биле, ылаңгыя улуг улус-биле эвилең-ээлдек болуп, шын бодун алдынарын өөредип кижизидери. Ынчангаш хүндүлел ёзузун шын өөренип, боттарынның ада-өгбе дамчып келген төөгүзүн билири, кижи бүрүзүннүң мөзүлүүн, биче-сеткилдиин, шын кижизиткениң көргүзүү.
Шаандан тура тыва кижи бодунуң хан-төрел угун тос ада угундан тура ыяк билген турар ужурлуг болгаш «Төөгүзүн билбес кижи төөрээр», «Угун билбес кижи дөңгүр көк буга» дижип чугалаар турган.
Бистиң өгбелеривис бирден үш ада чедир хан төрел болур болгаш аразында өг-бүле тудуп болбас деп санап чораан. Ол үениң кижилери уруг-дарыынга часкы, чайгы, күскү кышкы хонаштарын база мөчээн өгбелериниң сөөгүн орнукшудуп ажаан черин айтып берип чораан.
Тос ада төөгүзүннүң дугайында тоолчургу чугаалардан база төрел бөлүктерниң аттарындан колдуу билип ап болур. Шаг шаандан тура тыва кижилер ажы-төл чок чурттавас дээр чораан болгаш кандыг бир таварылгада бичии кижи азы чаш төл ада-иези чок артканда, ол уругну төрел улузу азырап каар чораан. Кандыг бир чылдагаан-биле эр кижи өгленмейн азы ажы-төл чок болган таварылгада, боттарының сагыжынга кирер бир өгге чеде бергеш, бир оолду оол кылдыр дилеп алыр турган.
Өг-бүле чок азы төл божувас кыс кижи, бодунуң шилип алганы хөй уругларлыг өг-бүлеге чеде бергеш, бодунуң мөңгүн чүстүүн арттырып каар турган. Черле шаандан тура тыва улус ажы-төлге ынак чораан болгаш төрел когун успейн ыдык кылдыр сагып чораан.

Төрел бөлүктерниң тус-тус аттары
Төрел бөлүкте тускай ат – тыва кижилерниң боттарының допчу намдарын билип алырының аргазы. Бистиң өгбелеривис авазының, ачазының адын дорт адавас болгаш оларның адының укталган төрел аймааның ады-биле адаар чораан. Шаанда Тывага турган төрел аймактарның аттары: Ак, Адыг-Түлүш, Монгуш, Ак-Моңгуш, Бай-Кара, Бараан, Доңгак, Долаан, Даргат, Кара-Доңгак, Сарыг-Доңгак, Кара-Сал, Иргит, Куулар, Кыргыс, Кол, Маады, Ондар, Оюн, Өөлет, Саая, Сартыыл, Сарыглар, Сат, Соян, Тумат, Хертек, Ховалыг, Хомушку, Хөйүк, Чооду, Шалык. Чурттап турар чериниң ады-биле төрел бөлүктерниң адын адап турган: Чааты Доңгаа, Чыргакы Доңгаа дээн хевирлиг.
Төрел бөлүк улус боттарының чурттап турар черин база кайы кожуундан ону билген турары албан.
Бистиң буруңгуларывыс кижиниң адын онзалап көөр турган. Өг-бүлеге чаш уруг төрүттүнерге тускай атты бээр турган. Бичии уруг өзүп келгенде улуг улузунуң адын айтып берип өөредир, ынчалза-даа дорт адаарын хоруп турган.
Кижилерниң мөзү-шынары, ынакшылы, буянныы дээн ышкаш хевирлери ады-биле холбашкан деп санаар турган.
Тыва улустуң адазының болгаш иезиниң талазындан дөргүл-төрелинге, ажы-төлүнге база ха-дуңмаларынга хамаарыштыр хүндүткел аттары
Бир эвес чаңгыс аданың, чаңгыс иениң ажы-төлү болза:
Акым – бодундан улуг акызы.
Угбам – бодундан улуг угбазы.
Оол дуңмам – бодундан бичии оол дуңмазы.
Кыс дуңмам – бодундан бичии кыс дуңмазы.
Чаавам – акызының кадайы.
Честем – угбазының ашаа.
Оол чээн – угбазының азы кыс дуңмазының оглу, бодундан бичии назылыг.
Чээнери– угбазының азы кыс дуңмазының оолдары, кыстары, бодундан биче назылыглар.
Каты – кадайының адазы азы акылары.
Кат-ие – кадайының иези азы угбалары.
Бег – ашааның адазы азы акызы, акылары.
Кунчуг – ашааның авазы азы угбазы, угбалары.
Келин – оглунуң кадайы.
Күдээ – уруунуң ашаа.
Бажа – кадайының угбазын азы кыс дуңмазын алган эр кижи.
Бажашкылар – угбашкыларны алган эр улус.
Чуржу – кадайының азы ашааның оол, кыс дуңмазы.
Чуржулары – кадайының азы ашааның оол, кыс дуңмалары.
Даай-авалар – авазының кады төрээн угбалары болгаш кыс дуңмалары.
Ие төрелиниң кыс кижилери даай-авалары болур.
Даай – авазының кады төрээн акызы болгаш оол дуңмалары.
Даайлары – авазының кады төрээн акылары болгаш дуңмалары.
Тыва улуста даай кижи онза хүндүткелдиг болуп турар. Аңаа хамаарыштыр база үлегер домактар бар, чижээ:
«Даг улуг бе? Даай улуг бе?»,
«Даай көргенде – чээн омак. Даг көргенде – бөрү омак».

---