Өг көжүрери. Тыва көшкүн амыдырал

Өг көжүрери дыка чурумнуг. Баш бурунгаар өгнүң хонар черин шилип аар база хемниң кайнаар акканын билип алыр. Өг көжүрери чылдың дөрт ээлчээ-биле шуут дорт холбашкан.
Кыштагдан чазагже көжер, чазагдан чайлагже көжер, чайлагдан күзегже көжер. Оон база катап күзегден кыштагже көжер. Өгнү бир чурттан өске чуртче көжүрери одар-белчииринден кончуг хамааржыр. Кааң-халыын кежээлээнде, улуг хар урупканда, өгнү бир черже көжүрер ужур таварышкылаар.
Өгнүң эр ээзи чок апарганда, азы өгнүң кадай ээзи чок апарганда, ол өгнү чаа чуртче көжүрер болгаш улуг ээлери удуур орнун солуй салыр чурумнуг. Өгнүң орну колдуунда хүн үнер талазынга турар.
Көжүп чурттаары дээрге тываларның база бир онзагай төөгүзү, тыва кижиниң аажы-чаңы көжер-дүжер амыдыралдың кадыг-бергезин ажып эртер кылдыр кара чажындан дадыккан болур.
Тывалар шаг-шаандан тура көжүп-дүжүп чурттап чорааннар, ол дээрге тус чоннуң аңнаар-меңнээр, мал-маган азыраар болгаш тараа тарыыр ажыл-хожулундан кончуг хамаарышкан бооп турар. Тывалар тос чүзүн малдыг чорааннар. Олар болза хой, өшкү, инек, чылгы, теве, сарлык, иви, элчиген, ыт. Тыва чоннуң көшкүн амыдыралы хонаштар-биле тудуш харылзаалыг.

Кыштаг
Тывалар чылдың эң берге үезин кыш деп билип чорааннар. Кыжын аңнаар улус тайга чанынга кыштаглаар турган. Хаттан ыжык, чүве барааны кайыын бээр көстүп турар, улуг оруктан дыка ырак эвес, бир-ле хемниң чоогу черге кыштагны кылыр. Кыштаг дээрге бир өгнүң азы бир бөлүк өглерниң кыжын хонар хонажы болур. Кыштаг чуртка хой, өшкүнүң база инектиң өреге бүрүзүнге хамааржыр тус-тус кажаалары бар болур. Хой биле өшкү бир кажаалыг болур. Бызааларның база тускай кажаазы турар.
Кажааның чарык черин инек мыяа-биле сыксыыр. Кышкы кажааларның аксын калбак ыяштар-биле хаар болгаш өдээ кургаг болур. Өл-шык черге кажаалап турган малдың дуюглары хоорлуп болур, ол кончуг айыылдыг. Шык өдектиг черге хонган мал соок шыдавас болур.
Инек кажаазының иштин эртениң-не арыглап аштаар болгаш кургаг өдекти таарыштыр төп турар. Бир чамдыкта кымыскаяк өөн дуюгзураан малдын өдээнге, чайын оваалаан өдек-биле аралаштыр, таарыштыр ажыглаар чораан.
Хой, өшкүнүң хонар кажааларын хүннүң-хүннүң аштавас, чүгле көржеңи улгады бээрге, күштүг улуска хоортуруп кааптар. Коптарган көржеңни бир черге сарааттаар. Ыяжы ховар черге кыштаан аалдар көржеңни оттулар чораан.
Чылгы малга чылыг кажаа тутпас. Бурунгу тывалар чылгы малды одарладып хондурар чораан болгаш ол чаңчыл амгы шагның тываларында хевээр арткан. Албан ээлчежип кадарып хонар турган.
Тевелерге тывалар кажаа тутпас чораан. Соок улгаткан тудум тевелер ажык ховуларга кончуг хандыкшыыр. Теве чудавас мал дижир. Кодан тевелерни кижи чүгле одарын таарыштыр карактаар чораан.
Сарлык мал Мөӊгүн-Тайга, Бай-Тайга, Барыын-Хемчик, Сүт-Хөл, Өвүр кожууннарда бар. Сарлыкка тускай кажаалар тутпас чораан. Сарлык кадыр-каскак черлерге оъттап чоруур болгаш белен-селен сооктан ырмазыравас мал болур.
Иви мал Тожу кожуунда колдуу турар. Ивини кажаалавас.
Ивиниң аажы-чаңы аң-меңге дөмей болур. Ивини хондурары, оъткарары бир онзагай. Иви мал ээзин кончуг таныыр болгаш өске кижини чыдындан эндевес. Черге дус төп бергеш, ивини ол черге доктаадыр аргалыг чораан.
Элчиген амгы Тывада эвээш. Кырган тываларның тоолчургу чугаазын ёзугаар алырга, Тыва чуртунга элчиген Кыдат чуртундан келген, кыдат садыгжылар элчигенни хөлге кылдыр ажыглап турганнар дээр.
Ыт болза аңчы, малчын, тараачын тыва кижиниң хайыралдыг эжи болур. Өг бүрүзү ыттыг чораан. Шаг шаанда тыва кижиниң эң баштайгы азырап алган малы дижир. Сөөлзүредир ыт – кижиниң кадарчы эжи апарган. Тыва кижи ыдын кончуг хумагалаар. Ыттың чыдар черин онзалап ылгаар. Ыт кыжын кажаа кырынга хонар, чайын кургаг дөң кырынга хайгаарап чыдар.

Чазаг
Шагның кадыы час дижир. Кыштагдан чазаглап көжер.
Ынаалаары. Көш үезинде чүък чүдүрер шарыларны, мөге-шыырак оолдарны өске аалдардан дилеп алырын ынаалаары дээр. Көжер чорук – тыва кижилерниң чуртталгазында бир онзагай байырлал бооп чораан. Даңгаар эртен хой, өшкү, инек сүрген кижилерни мурнады чорудуптар.
Хүн үнүп келгенде, эртенги шайны ижип алган соонда, өгнү бузар. Хамык хер-херекселин шарыларга чүдүрер. Аал-чуртун болгаш өгнүң орнун кылайтыр арыглап аштаар.
Ава кижини кончуг хүндүлээр. Эң чааш аътты эзертээр, чаш уругларын ушкаргаш, кавайда чаш уруун эзер бажынга үңгерип алгаш, аъдын мунгаш, ава кижи чортуп үнүптер. Өгнүң эр ээзи эт-сеп чүдүрген шарының бурундуундан чедип алгаш, кылаштап чоруптар. Аът мунган эр кижи шарыны чедип алгаш, орук баштап чоруп орар.
Чазаг черге бичии чаштар болгаш мал-маган сүрген кижилер кижилер баштай чедип келир. Малды одарладып, дыштандырып олурарлар.

Чайлаг
Бода малдыг болгаш шээр малдыг улус кадар оъттуг, арга-арыглыг черге албан чайлаглаар турган. Чайлаг чурт суглуг черге, ымыраа-сээктен арай хайыы черге турар.
Шыдалдыг кижилер сериин тайгаларже чайлаглап көжер. Инекти, чылгыны болгаш хой, өшкүнү чайын эки семиртип алырга, кыжын чудавас болур. Хек эдип турда, чайлаглааш, шартылаалар эде бергенде, чайлаг чурттан көжер. Шаандакы тывалар шагның дөрт үезин дириг амытаннарның эдер үннери-биле билип алыр чораан.
Чайын хойнуң дүгүн кыргыыр, өшкүнүң чөөгүн шүүрээр. Эр бооп төрүттүнген анай, хураган, чаваа, молдурганы чиик холдуг кижиге чазадыр. Сүттен кылган янзы-бүрү ак чем аймаан кылыр, үүжелээр. Кыжын кедер идик-хепти даарап белеткеп алыр.

Күзег
Бышкан тарааны ажаап алгаш, сиген-ширбиилди белеткеп алгаш, чайлагдан күзегче көжер. Кышка белеткенириниң эң сөөлгү хонажы болур. Күзег чурттан дииңчилер аъттаныр. Идээлеп каан алгыларның артыын эттээр, ажаап алган ак чемин эңмелээр, орбак хепти чамаар, эттеп каан алгылардан чаа тонну бышкылааш, даарап белеткээр.
Бурун шагда күзег чуртка отту хам кижиге дагыдар чораан.
От чаяачым, өршээ! От бурганым, өршээ!
Күзег чуртка өгнүң адакыларын, девиирлерин база өрегелерин ыяк селип алыр. Күзег чуртка кыжын чиир тараазын болгаш чишке согар малын ылгай көрүп алыр. Ону мал аайлаар тускай кижиге дөгертир.

---