Кѳдүрер даш – адаан-мѳѳрейлиг оюн

Кѳдүрер даш – адаан-мѳѳрейлиг оюн

  Даш кѳдүрери тыва чонга шаандан тура билдингир, эр хиндиктиг кижилерниң адаан-мѳѳрейлиг оюннарының бирээзи чораан. Чогум бо оюннуң тыптып келгенинге хамаарыштыр амдыгаа чедир тускай шинчилел ажылдары кылдынмаан. Кожууннарда бо оюнну адаан-мѳѳрейлиг оюннар-биле кады эрттирип турза-даа, ук оюннуң дүрүмүн эки билир кижилер чогундан, колдуунда-ла ужур сагып эрттирер апарган.

  Шаанда күс боорга, тараа ажаалдазын дооскан соонда, араттар чыглып алгаш, аразында чугаалашкаш, улуг барба ишти тарааны кѳдүрүп, маргыжар турган. Бир эвес барба ишти тарааны  аът, шарыга артып шыдавас болза «паказын» угбааны ол болур. Барбада уруп каан тарааны тѳш чедир кѳдүрери белен эвес, ооң ортумак кили  чеденден сезен аразында болур. Шыырактары ийи барба тарааны катай хаара кѳдүрүптер, холдарга эптиг кылдыр аргамчылар-биле шарып каарга, үштү-даа ууптарлар турган. Мѳѳрейниң түңнелинде тергиин шыырак болганнарга шаңнал кылдыр хаш алгы шоодайларда тарааны берип турган.

  Тараа чок үелерде адаан-мѳѳрейлиг оюннар эрттирерде чүнү кѳдүрүп, маргыжып турган деп бодаар силер? Бо айтырыгны сагынгыр-тывынгыр ѳгбелеривис чииги-биле бодап тып алганнар. Кѳдүрер даш ынчаар тывылган.

Тѳѳгүзү

Даш кѳдүреринге баштайгы маргылдааны Сүт-Хѳлдүң Кара-Чыраага «Кѳдүрер-Даш» аттыг стадионунга 1989 чылдың ноябрь 5-те эрттирген. Ол маргылдаага Николай Сынаң-оол 127 кг дашты «хѳрек деңи» чедир кѳдүргеш, бирги черни алган. Бора-Тайгадан келген 50 харлыг тѳлээ Хүлер-оол Мѳңгеевич Ондар «бел куспаа» чедиргеш, аныяктарга үлегер-чижээн кѳргүзүп, хей-аъдын кѳдүрген.

  1990 чылдың Наадымында мѳѳрейге 140 кг дашты кѳдүргеш, бирги-ийиги черни Роберт Хомушку биле Александр Ооржак (Кызыл) үлешкеннер.

  1991 чылда спорттуң национал хевирлеринге республика чергелиг маргылдааларны Сүт-Хѳл кожуунга эрттирген. Ынчан даш кѳдүреринге мѳѳрейни спортчуларның килиниң аайы-биле бир дугаар эрттирген. 60 кг чедир деңзилиг спортчулар аразынга «Сүт-Хѳл» совхозтуң чолаачызы Владимир Монгуш 140 кг дашты «хүн кылайткаш» алган. 70 килдиг улустан ол-ла Сүт-Хѳлден Семен Ондар «хүн кылайткаш» алган. 82 кил чедир деңзилиг спортчулардан Тес-Хемден келген спортчу Чорваан Владимир 140 кг дашты «дискек караа» чедиргеш, тиилекчи болган. Аар килдиглерден «Сүт-Хѳл» совхозтуң аныяк малчыны Вячеслав Ооржак 140 кг дашты «хѳрек деңи» чедиргеш, ѳскелерден артык күштүүн бадыткаан.

Мѳѳрейни эрттирер чуруму

  1. Кѳдүрер даш мѳѳрейин спортчуларның кил деңзизиниң аайы-биле эрттирерин сүмелеп турар. Чижээ: 60 кг чедир, 60-дан ѳрү 80 кг чедир, 80-ден ѳрү аар килге дээш.
  2. Маргылдааның киржикчилерин кил аайы-биле чыскаагаш, кѳрүкчүлерге таныштырар.
  3. Мѳѳрейни чиик килдиг спортчулардан эгелээш, чаңгыстап шѳлче чалаар.

Кымның кайы-хире кѳдүргенин дараазында хемчээлдерге айтып, кѳргүзер:

  • Хүн кылайтыры – черден чүгле от дурту (5 см) хире кѳдүрерин ынча дээр.
  • Дискек караа – буттуң дискек довуктарынга деңнештир кѳдүрери;
  • Бел куспаа – кѳп-белдир-биле дужааштыр ижинге дээртир кѳдүрүп алгаш турары;
  • Хѳрек деңи – хѳрекке деңнештир кѳдүрери;
  • Беште – эзерлиг аът ажыр октаары. Бо таварылгада кым тиилекчи болуру дораан кѳстүп келир. Шыырактары дашты эзерлиг аътка дээспейн ажыр октаар, а шыдавас улус чууктап чыткаш, ажырар.

Даш кѳдүрүкчүлериниң эргелери

  1. Спортчу бүрүзү улуг азы бичии даштан кѳдүрүп эгелээрин боду билир.
  2. Угбайн барган дажын «шыдаптар мен» деп бодап келген болза, үш катап шенелде кѳдүрүгнү кылыр.
  3. Кѳдүрер дээн дажын чууктап тургаш, эптиг тудужунга киирип, таарыштыр тудуп ап болур.

Кылып болбас чүүлдери

  1. Маргылдаа үезинде хол хавы кедип болбас.
  2. Салааларын кыскаштай тудуп алгаш кѳдүрбес.
  3. Хендир, баг, аргамчы дээн ышкаш шарыыр чүүлдерниң дузазын ажыглавас.
  4. Шѳлге үнүп келгеш дүкпүртүнүп, «мени кѳрүңер», «адыш часкаңар» дээн чижектиг, кѳѳргеттинген хевирлиг, спортчу кижиниң адынга таарымча чок чүүлдерни болдурбас.
  5. Баш бурунгаар килдеттирбээн улусту киирбес.

Кедер хеви

  Даш кѳдүрүкчүлери боттарынга тааржыр спортчу хептиг, кроссовкаларлыг, содак-шудактыг, тыва идиктерлиг болур.

Судьялар

  Саны үш кижиден эртпес. Бирээзи чарлакчы, ийигизи спортчуларның ат-сывын, кѳдүрген дажының килин бижип олурар. Үшкүзү шѳлче чалаттырып үнүп келген спортчуга дузалажып, кѳдүрер дажын аайлажып салчып бээр, хол-будунга кемдээшкин болдурбазын хайгаараар.

Хүндүлүг аттарны тыпсыры

  Бир эвес даш кѳдүрүкчүзү суму чергелиг мѳѳрейге тиилеп каар болза, «Биче-Даш кѳдүрүкчүзү» деп атты тыпсыр. Кожуун чергелиг маргылдаага чемпионнап каарга, «Ортун-Даш кѳдүрүкчүзү», а республика чемпиону болурга, «Национал хевирниң спорт мастери» атка дең «Улуг-Даш кѳдүрүкчүзү» азы «Даш-Начын» деп хүндүлүг аттарны тыпсып, дипломну бээр.  

  • Момбулай Оралмаа, редактор Национальной библиотеки им. А. С. Пушкина РТ.