Тыва улустуң хемчээлдери

Шаг-шаандан тура кыдат, моол база өске-даа садыгжылар пөс-таавыны, чигир-чимисти, шай-таакпыны, оон тура бээр сөөртүп, тыва чонга аар өртекке садып турганнар. Тывадан алгы-кешти, эът-чемни, мал-маганны, “чымчак алдынны” үндүр сөөртүп аппарып турган. Чамдык эге хемчээлдерниң үндезини садыглаашкын үезинде тывылганы чугаажок. Чижээ: хайындырып ижер 2 кг хемчээлдиг калбак плита хевирлиг шайны ийи чара кескенин чартык азы кезик шай дээр. Бүдүн шайны дөрт чара кескениниң бирээзин улдуң шай дээр. Бүдүн шайны сес чара кескениниң бир бичии кезиин кечим шай дээр. Сарыг дүңзе таакпыны база-ла чартыктай кезип садып турган. Тыва чоннуң эрте бурунгу шагда ажыглап чораан физиктиг эге хемчээлдери бо шагның мм, см, метр, грамм, кг, центнер, тонна дээн чергелиг хемчээлдер чок турганы-биле ажыглаттынып турган.

Тыва улус шаандан тура суук чүүлдерни база кургаг чүүлдерни хап болгаш саваның дузазы-биле хемчээп чораан. Амгы үеде мал-маган ажылында көдээ улус ажыглап турар.

Янзы-бүрү чүък хемчээлин тодарадырда, даалың-биле (перекидная сумка) база хемчээп турган. Чижелээрге: «Бир даалың ишти арбай». Ол дээрге 32 хире килограмм-дыр. Амгы үеде даалыңны чүък сөөртүрде ажыглап турар болганда, чүъктүң хемчээлин даалың-биле ам-даа хемчеп турар.

Узунунуң эге хемчээлдери:

Бир илиг – чаңгыс салааның доора дуртунуң хемчээли. Илигниң хемчээли – 1-2,5 см хире.
Ийи илиг – ийи кожа турар салааның доора хемчээли.
Үш илиг – үш салааны кады туткан хемчээл. Ол – 6,5 см хире.
Дөрт илиг – дөрт кожа салаа дурту – 6-8 см хире.
Беш илиг – холдуң беш салааларының доора дурту. Ол 8-10 сантиметрге дең.
Мугур сөөм – холду чудуруктаны аарак айтыр салааны базып аарга, ооң мугурундан улуг эргек аразында хемчээли. Ол 9-13-14 см хемчээл.
Узун сөөм – айтыр салааның бажындан улуг эргекке чедир хемчээл.
Карыш дурту (улуг карыш) – эң-не хереглеттинер хемчээл. Ортаакы узун салаа-биле улуг эргек аразында хемчээл. Ол 15-20 см болур.
Тевер карыш – ортаакы болгаш улуг-эргекти бар шаа-биле базыпкаш хемчээри.
Төш чартыы – чада туткан холдуң бажындан хөрек ортузу төш чанынга чедир хемчээл.
Кулаш – ийи холду чада тудуптарга аразында хемчээл. Ол ийи метрге дең.
Узун дугай – кижиниң салаалар баштарындан шенээнге дээр чедир хемчээл.
Мугур дугай – кижиниң чудуруктанып алган холунуң ужундан шенээнге чедир хемчээл.
Бир базым – бутту чаңгыс басканы. Буттуң ээженден өске бажынга чедир хемчээл. Ол чартык метрге дең.
Ийи базым – ийи катап баскан. Оон-даа ыңай узунунуң хемчээли кылдыр базымнарны чежеге-даа чедир ажыглап боор.
Шары дурту – шарының (инектиң) думчуундан эгелээш кудуруунга чедир хемчээл. Шаандакы чиижең садыгжылар шарыны бир долгандыр ораай шаапкан хемчээлдиг пөстү үзүп бергеш, шарыны алгаш баар турган. Шарыны каш долгандыр ораай шаап хемчээрин чиижең садыгжы боду билир турган.

Бо хемчээлдерни ус-шеверлер хеп-сын быжып, даараарда база ажыглап чорааннар. Чижелээрге, улуг-шыырак кижиге тоннуң узуну 7 улуг (хере) карыш, а ортумак кижиге – 6 улуг карыш, улуг хоюнуң эдээниң калбаа – 5 улуг карыш, иштии хоюнуң эдээниң калбаа – 3 улуг карыш, ооргазындан узуну – 6 карыш, чеңиниң узуну – 4 карыш.

Ишкириниң хемчээлдери:

Суук чүүлдерни хемчээрде, колдуунда сава аймаан ажыглап турган болза, 1950 чылдардан эгелеп «литрлерге» санап эгелээн. Ынчалза-даа сава аймаан ам-даа ажыглап турар. Чижелээрге: «Бир хөнек шай».
Бир пак ишти – аксынга пактап алганы суук чүүлүнге үндезилээш, мен ол хирени иштим азы ол хирени төктүм дээн хемчээл.
Дашка ишти – эң-не биче 50-100 грамм кирер ыяш дазыл аякчыгаш ишти хемчээл.
Аяк ишти – ишкири 250-300 грамм аяк ишти хире хемчээл. Аякка тараа, далган хевирлиг кургаг чүүлдерни хемчээп ап болур.
Хува аяк ишти – 800-1000 грамм хемчээлдиг суук азы кургаг чүүл кирер сава ишти.
Тавак ишти – бичии-даа, улуг-даа хемчээлдиг болур. 200-500 болгаш 2000 грамм азы 3 килограммдан-даа хөй хемчээлдиг чүүлдер кирип болур. Тавактарның янзы-бүрү хевирлеринге кургаг чүүлдерни хемчээр.
Чылапча ишти – каң, демир, шойдан кылган бичежек 8-10 литр хире хаварык дүптүг паш ишти. Ону тыва улус хойтпак тиккеш, ооң суун соодарда ажыглаар турган.
Улуг паш – шойдан кылган 12-15-20-30 литрге деңнежир паш ишти.
Кочал (демир-хумуң) ишти – суг, сүт болгаш оон-даа өске чүүлдерни кудуп ажыглаар сава. Хемчээл аайы-биле 0,5-1-2-3-5-10 литр хемчээлдиг болур.
Сыгыртаа ишти – бичии ыяш хумуңчугаш, дүвүн тос-биле каът-каът кылдыр салгаш, ыяш шопту-биле кадап каан, суук чүүл төгүлбес сава. Ону тускай чымчак, чарылбас ыяштан чазап тургаш, хоюглап каан болур. Ону өшкү-хой саарынга, арага дозуп алырынга ажыглап чораан. Чамдык таварылгаларда тостан (хадың тозу) база кылып болур.
Ыяш хумуң ишти – цилиндр хевирлиг, сыгыртаадан улуг хемчээлдиг хойтпак, божа кударынга хереглеттинер сава. Моон кылган доскаарлар улуг дээрден башка сыгыртаага дөмей. Демир, ыяш хумуңнарны кургаг чүүлдер хемчээринге ажыглаар. Хемчээли 3-5-9 литр аразында.
Доскаарак ишти – бичии, 8-10 литр хемчээлдиг тарак, хойтпак кылыр сава. Улуг азы ортумак доскаарлар – 20-30-40-50 литр хемчээлдиг, оон-даа хөй болур, аңаа хойтпак кудар. 20 литр дээрге 2 паштың хойтпаа кирер 30 литр дээрге 3 паштың кирер дээш оон-даа ыңай. Доскаарларны улуг чоон терек ыяштан хозап, чазап тургаш кылыр турган. Дүвүн тос-биле каът-каът кылдыр шып тургаш, шидип, ыяш шоптулар-биле кадап быжыглаан болур. Аксын бир өске калбак шуугай хевирлиг материал-биле шып ап болур. Ооң кырындан арыг шоодай азы кылын пөс материалдар-биле шып алыр.
Кавынды хойлаарак ишти – бичии хөмден шидип, даарап тургаш, кылган 0,5 кг хемчээлдиг сава. Хойлааракты чымчадыр эттеп каан хөмден кылыр. Ону, суук чүүл төгүлбес болзун дээш, ийи дакпыр чиңге сиир-биле сырып, шидип, даарап тургаш кылыр. Сырып даараар хендири инек, малдың ээн эъдин дырап, кадып каан сиир болур. Даштыкы талазындан чараш тыва угулзалар-биле шыйып, чуруп тургаш каастап кылган.
Көгээржик ишти – улуг, биче хемчээлдиг 2 литрден 5-10-15 литр чедир хемчээлдиг суук чүүл аймаа кудар сава. Колдуунда тыва арага кударынга ажыглап чораан. Каастап, даарап кылган хойлаарак-биле дөмей.
Ыяш көгээр ишти – ийи калбак ыяшты чугаладыр хос хевирлиг чазап кылгаш, кыдыгларындан чүве төгүлбес болзун дээш быжыглап, ээрип, шидип тургаш, кылган сава. Хемчээли 20-25 литрге дең. Бо савага хойтпакты кудар.
Дорзук ишти – шары азы тевениң соңгу буттарының балдыр, майык чоогунуң кежинден тулуптай даарап кылган бичии 0,5-1 литр суук чүүл кирер сава.
Тулуп ишти – өшкү кежинден (тазарты кыргып каапкан) тулуптай даарап кылган сава. Ишкири 25-30-40 литрге дең: оон хөй эвээш-даа хемчээлдиг суук чүүлдер кирип болур сава.

Кургаг чүүлдерни аарының, күжүнүң дузазы-биле база янзы-бүрү хемчээлдерге деңнеп уруп, ишкирин барымдаалап хемчээри:

Урдунар чүүлдерни хемчээрде, янзы-бүрү сава аймаан база ажыглап турган. Чижелээрге: «Бир согааш тараа», «Бир аяк ишти чигир». Сава-биле хемчээр хемчээлдерни амгы үеде амыдыралда ажыглап турар. Чижээ: «Пашта хайнып турган сугже бир аяк чигирни каар».
Бир адыш ишти – ийи холдуң салааларын кожа туткаш, кургаг чүүлдү узуп урар хемчээл. Хемчээли 1 азы 2 стакан ишти болур.
Бир согааш ишти – хоорган азы чиг-даа тарааны арыглап, соктап алыр сава ишти. Хемчээли 3-5 литр азы 3-5 кг хире хемччээлдиг тараа кирер.
Биче хап ишти. Бо саваны кижилер боттары пөстен янзы-бүрү хемчээлдиг кылдыр даарап ап болур. Хаптар колдуунда шоодай хевирлиг, ынчалза-даа янзы-бүрү бичии, улуг хевирлиг болур. 1-2-3-4 кг дээш оон-даа ыңай хемчээлдиг кургаг чүүлдү урар.
Деспи ишти – деспи дээрге тараа-далган, кургаг чүүлдер уруп, челбип, элгеп арыглаар сава.
Даалың ишти – аът, шарыга артып ап болур кылдыр, тудуштур дааран, бир талазынга-ла 16 кг кирер, кожуп даарап кылган сумка хевирлиг сава ишти. Ийи талазынга катай 32 кг тараа кирер.
Барба ишти – өшкү, инек кежинден чымчадып каан алгыдан даарап кылган улуг хөм хап. Тараа, далган урарынга тыва чон ажыглап турар. Саваның хемчээли 60-100 кг хире. Ийи барбаны тараа-биле иштеп алырга, көжерде аът-шарыга чүдүрерге эптиг. Кырын дуглай баглар-биле авый-шавый шарып алыр.
Шоодай ишти – амгы үеде чоннуң тараа, далган, чигир, картошка урар хап ишти. Ону таар хевирлиг кылын материалдан даараар, 50-60 кг хемчээлдиг чүүл кирер хап.
Куспак ишти – чарган, доорап каан ыяшты азы өске-даа чүүлдерни дажыглап өгже, бажыңче кирерде ийи холду кужактай туткан аразында хемчээли-дир. Куспактың диаметри 60-80-100 см хире.
Куржаг ишти. Кижи кеткен хевин, тонун, хөйлеңин, платьезин-даа куржап ап болур. Ол аразында хемчээл-дир.
Уургай ишти. Шаңга бастыргаш, арыглап каан тарааны келир чылдың часка чедир шыгжап алыры саваны уургай дээр. Тускай күске, күжүген тыппас черни оңгарлап каскаш, иштин кылайтыр аштааш, чогуур өй-хемчээлдиг 2-3 барба ишти 200-500 кг хире тарааны ургаш, кырын так кылдыр дуглап калыр.
Шаң ишти. Шаанда тыва чон арбай, тарааны кезип ажаап алырда, тарааны кескеш, шаңга бөлүп салгаш (шаң дээрге тараа бастырарынга арыглап аштаар тускай чер), аъттарны, азы шарыларны кошкаш, ортузунда кадаан адагашты долгандыр бир хүн иштинде тараа саваңдан адырылгыже бастырар. Тараа саваңындан адырлып, сыпта тараа чок болурга, саваңны арыглап, аңгылап кааптар. Шаңга арыглаан 20-30 барба ишти 2-3 тонна хире тараа арыглаттынар, ону 1 шаң ишти дээр. Чамдык таварылгаларда аарының күжүнүң хемчээлинге ажыглаар чүъктү аът-шарыга чүдүрүп тургаш, ол чүгүн чижеглеп хемчээп, тараа азы арбай-сулазын деңнеп турган.
Бир шары чүъгү арбай, тараа – ол хемчээл дээрге бир шарының азы аъттың ууп шыдаары барба саваларда уруп каан тараа хемчээли ол чүъктү өске чүүл-биле солуп болур.
Бир кижи чүъгү – чадаг кижиниң ооргазынга, эктинге чүктеп шыдаары кадыг чүүлдер (дус, тараа, ыяш дээш оон-даа өске чүүлдер). Деңзи талазы-биле аңгы-аңгы хемчээлдиг, чамдыктары хөй килограмм хемчээлдиг чүүлдерни чүктеп шыдаар.

Кадыг чүүлдерни деңнеп хемчээри

Шаандакы үелерде кадыг чүүлдерниң хемчээлин деңнеп, ооң ишкирин даштыкы хевиринден, улуг-бичезин, ылгавырын карак-биле көрүп деңнеп, хүн бүрүде амыдыралда көстүп турар өлүг-дириг чүүлдерге деңнеп хемчээп турганнар.
Кушкаш бажы дег – бичии хемчээлдиг хевирлерин кушкаш бажынга деңнеп турган. Кушкаш бажы дег бичии саржаг, курут берди дээн ышкаш.
Довук дег – эң биче хемчээлге, хой, өшкү, инек, оон-даа өске малдарның дискек-биле чоданың тудуштурган черинде чоруур бичии хемчээлдиг сөөктү довук дээр. Ол хемчээлди аңаа деңнеп турар.
Чудурук дег – бир холдуң чудуруктанган хевири дег хемчээл.
Кодан дег – койгун дег хемчээлдиг чүүлдерни деңнеп көргени.
Хой дег – хемчээл, хевир талазы-биле бир хойга дең хемчээлдиг чүүл.
Инек дег – деңнеп көрүп турганы чүүлдер. Бир инектен ашпас хевирлиг хемчээл.
Өг дег – хемчээл талазы-биле деңнеп, дөмейлеп көөрге ол хире.
Даг дег – хемчээл талазы-биле дыка улуг. Даг азы тей дег деп деңнээн уткалыг.

---