Тыва хеп-сынның хевирлери: часкы-күскү идик-хеп

Күзүн-чазын тыва улус ой тон, агарлаан тон, дүк салган тон, хөвеңниг тон, хүрбе хураган кежи тон, сесиирге кежи тон, тарбаган кежи тон кедер чораан. Час адакталып орда азы күс эгезинде шыва тон кырындан шыдалдыг улус хураган кежинден даарааш, додарлап каан кандаазыннар (улуг эрге-дужаалдаг улустуң шыва тон кырындан кедип алыр уну чолдак, чеңи чок хеви), бөдүүн улус – чеңи чок хөректээштер кедер. Тарбаган кежи тон тарбаганныг черлер – Өвүр, Мөңгүн-Тайга кожууннар улузунуң кедер хеви.

Дүк салган тон азы хөвеңниг тон. Шаанда хөвең чок турган үеде хой болгаш теве дүгүн чада салгаш, сырып тургаш, даарап алыр. Орус садыгжылар хөвеңни эккеп садып эгелээрге, колдуунда ХХ вектиң 20 чылдарындан эгелеп, хөвеңниг тоннар нептереңней апарган. Хөвеңниг тонну колдуунда мал кадарып, аңнап-меңнеп кедип чорааннар, чүге дизе алгы-кеш тоннарга бодаарга, өде бээрге, кургадып алыр, белен үрелбес.

Ой тонну чазын хой кыргаан соонда, дүгү чаа-ла үнүп орда, дөгерген хойнуң кежинден даараар. Ук хепти чазын, күзүн, чамдыкта чайын хой манап хонарда-даа кедер. Ой тон додарлыг болур. Ооң додарын баштай быжып алгаш, аңаа таарыштыр кештерни салып, быжар. Ону дорт уннуг, чүгле эдээнде бичии алгый берген болгаш колдуу алгыг, чеңнери адаанче чиңгелей берген кылдыр быжар. Ой тонну даараарынга ийи-үш хүн чедер турган.

Агарлаан тонну ийиги күскү кыргыышкын соонда дөгерген хойнуң кежинден даараар. Ынчангаш ону күскээр кыжын соой бергенде кедер.

Хүрбе хураган кежи тон – төрүттүнгеш-ле, өлгүлээн хураганнар кежинден даараан додарлыг тон.

Сесиирге хураган кежи тон – 5-6 айлыг хураганнарның кештеринден даараан додарлыг тон.Чазын, күзүн чеңи чок кандаазын, шегедекти (херээжен улустуң чеңи чок хеви) хүрбе. Сесиирге хураган кештеринден, тарбаган кештеринден даарааш, додарлааш кедер.

Кандаазынны эр улус кедер турган. Ону бай-шыдалдыг улус киш кежи, тооргу, хилиң-биле кыдыглап, хаштап даараар. Хаштап дээрге эттеп каан чуга өшкү, хураган кежин хептиң кыдыгларынга минчип, чараштап даараары-дыр.
А шегедекти колдуунда бай-шыдалдыг өглүг херээженнер кедип чораан. Ону кештерден азы дүк салып тургаш, сырып, додарлап тургаш, даараар.

Чазын, күзүн шыва тоннуң кырындан чеңи чок хөректээш кедер. Ол уну чолдак, чеңи чок хепти чамдык улус “хөректээш”, а өскелери “чеңи чок” дээр. Хураган кежинден даарааш, торгу-биле додарлааш, кыдыгларын ак азы кара хураган кежи-биле хаштап, аянчыдыр даарап алыр чораан. Чамдыкта дүк азы хөвең каггаш, торгу-биле сырып даарап алыр. Иштинге бөдүүн пөс каъттап алыр, кыдыгларын чараш торгу-биле минчиир.

Бөрттерден чазын, күзүн огууза кедип чораан. Ол бөрт чер-чурт аайы-биле аңгы-аңгы хевирлерлиг болгаш аттарлыг.
Бай-тайга улузу – огууза, овууза, төп кожууннар калбак бөрт, а Улуг-Хем улузу чалбак бөрт, Тожу улузу бүдээлге дээр. Бо бөрттерни скиф үезининден тура-ла, көшкүн мал ажыл-агыйлыг чоннар, оларның иштинде тывалар, ХХ вектиң эгезинге чедир кедип чораан.

Дошкалыг борт азы малагай – эр күскү, часкы, чайгы бөрт. Торгу, савыяа, хилиң, шекпен, маңныктан каастап даараар. Улуг мөгелер, элээн улгады берген эр улус азы хаа эрге-дужаалдыг кижи кедер чораан.
Тыва улустуң бөрттеринде эр, херээжен деп ылгал чок, чүгле херээжен улустуң бөрттери каас-чараш болгаш шевергин болур.

---