Бурунгу тываларның улусчу угаадыглары
Бистиң өгбелеривистиң бурунгу шагдан бээр үзел-бодалдары – келир үеде ажы-төлүвүс эки чурттап чорзуннар дээш, кыштың соогун, чайның изиин шыдажып, мал-маган соондан туттунуп, кызып-кылайып чорааннар. Ада-иениң сүлдези, өгбениң, чер-чурттуң камгалалы дээрге колдуунда кижиниң чырык угаанында, сүзүүнде болуп чоруур. Шаг-шаандан тура тывалар сагыыр сагылгаларлыг, кылбас ужурлуг хоругларлыг. Чараш чаңчылдарын сагып, хоруглардан ойталап чоруур болза, кандыг-даа кижи аас-кежиктиг, олча-омактыг, буян-чаяанныг чурттаар.
Өгбелеривистиң угаадыглары:
- Аът бажы кагары хоруглуг.
Аът дээрге делегей кырында эң эрес, чараш, буянныг болгаш кашпагай амытан. Ол арга-даглыг, хову-шөлдүг черге эң чүгүрүк. Аът бажы кагарга, адазының бажын какканы ол дижир. Аъдының бажын кымчы-биле кагар кижилер келир назынында эрликтерге моорадыр эттеттиргеш, кара тамыже киир октаттырыптар дижир.
- Аът бажын черге кагбас.
Тывалар аъдының бажын ыяш будуунга азып каарлар. Аъттыг чоруур болза, аштан кижи өлбес дижир, ол хире ачылыг мал-дыр. Шаандагы тывалар өлген аъттың бажын ыяшка азып каар чораан. Ооң сөөгүн довуракка боравас дижир.
- Аъттың ыдык челин дөнгүрертир кыргып болбас.
Тыва кижиниң хей-аъды мунар аъдының ыдык челинде дижир. Аъттың ыдык челин кезип кааптарга, кижиниң сузу бастынар дижир.
- Ыдык аъттыг чылгыдан кулун оорлап болбас.
Ыдыктап каан малдыг кодандан мал оорлаан кижи назынындан кырып өлбес, хай-халаптан өлүр дээр.
- Кыпсынчыг сыгырары хоруглуг.
Аза-четкер кыпсынчыг сыгыт, алгы-кышкы, алгыш-кырыш, ыы-сыы болган черге чыглыр дээр. Кара күштер амырай бээрлер. Хай-халап халдаар. Ынчангаш кыпсынчыг кыйгы салбас, дүне сыгырбас дээр.
- Кыжаныг хоруглуг.
Шаг-шаандан бээр амылыг амытаннарга кыжаныр, оларны өлүрер-чидирер, боолаар, бижектээр, эттээр-согар дээн чижектиг айыылдыг бак сөстер-биле сөглээри, кижилерже боо-чепсек, ок-бижек арныр чорук кончуг хоруглуг, харын-даа хоойлу ёзугаар шииткелдиг турган.
- Арага ижери хоруглуг.
Шаанда тывалар 40 хар ашкыже арага ишпейн чораан. Арага дээрге аза сускуну кара-хоран-дыр, араганы хөй ишкен кижи азаланып, араатанзыыр. “Араганың кырынга чам” үнер деп сөстүң утказы мындыг. Арага аарыг-аржыкка, бертик-бежелге чедирип болур, оон кедерезе кижи амы-тынындан-даа чарлып болур. Араганы ишкеш, от-көске-даа өрттенип, суг-чарга-даа дүжүп, ок-бижекке-даа кадалып, аас-дылга, хоп-нүгүлге холбажып, айыыл-халапка, озал-ондакка-даа таваржып болур. Арага кижини кандыг-даа багай салдарга чедирип болур дээни ол-дур. Арага ижип чоруур кижиден ада-ие камгалалы, сүлдези, аас-кежии ырай бээр.
- Бак чүве чугаалавас.
Шаандагы тывалар аастан бак чүве дыңнаары хайлыг дижир. Өске кижини каргап (өлзүн-читсин, хувуразын, кургазын, куруглазын...) деп багай чүве сөглеп, бодал бодавас. Алгыш-кырыш, чаргы-чаалы болган черже барбастар. Ол чер хайлыг, шончактыг дээр. Бак чүве чугаалаар, ону дыңнаксаар кижилер боданза эки.
- Улуг улус мурну-биле эртпес, адын адавас.
Улуг назылыг өгбелериниң, катааттарының, кат-иелериниң, бээ-кунчууларының болгаш хүндүлүг кижилериниң аттарын дорт адавас чораан, оларның мурну-биле чөпшээрел чокка эртпес, улгаткаш хүндүткел чок кижи боор дижир. Улуг кижиниң адын адавайн “Дарган”, “Маадыр”, “Начын”, “Хаа” деп шолалап чораан чылдагааны ол.
- Хүн ашкан соонда, хүл-күзүрүм өгден үндүрбес, дыргак кеспес, баш дүгү таарбас.
Дыргак, баш дүгү кезер тускай хүннер бар. Ынчан кескен дыргакты чажыт чарыктарже чажырар. Таарган баш дүгүн хүлге хөмер. Кижиниң дыргаанда, дүгүнде, изинде, чараазында тус кижиге хамааржыр чажыттар чоруур. Кайы-хамаан чок октаар болза, “хей чүвелер” боттарынга ажыглап болур.
- Дунчулаан балык өлүрүп болбас.
Дезер баар чери чок, ажыг кышты аргастанып, борастанып ажып аар дээш сыңмарлажып турар амытаннар-ла болгай.
- Ижээн араатаннар (адыг, тарбаган, чылан...) оттуруп, доюлдуруп, өлүрүп болбас.
- Тел ыяш кеспес.
Чаңгыс черден дөрт чүзүн ыяш үнген черде ыяшты тел ыяш дээр. Чижээ: дыт, терек, хадың. тал. Шаанда ындыг черге хамнар (карачал-даа кижилер) агын-көгүн баглап, алганып, аараан кижилерниң аарыын чайладып чораан.
- Хайынган паш каап болбас.Оода аас дээп каар. Далашпа дээни ол.
- Өртең хеп кетпес. Өске кижи бөргү албас. Хөнектиң эмискиин эжикче көрүндүр салбас. Аас-кежик чайлай бээр, ядыы чурттаарының демдээ болур.
- От көс-биле ойнавас. Отче дүкпүрбес. Отту артавас.
Тывалар отту кончуг онзалап, хүндүлээр чораан. Ынчангаш хайындырган чеминиң дээжизин отче каап, одун чемгерип, чалбарып чораан.
- Ыт думчуу борбаңнатпас, кижи караа кылаңнатпас.
Чип орган чемин чанында киижилер-биле албан үлежир.
- Хачы аксы ангаңнатпас.
Хачы аксы ангаңнадырга, аас-дыл болур. Кижиже мези (бижек, хачы, шивегей, балды-сүге...) арынмас. Аалга келген аалчызынга бижекти сунуп тура, ооң сывын олче, бизин бодунче көргүзү сунар.
- Сугже дүкпүрбес, албаннавас. Суг бажын хирлендирбес, бужартатпас.
Бо делегейде дириг-ле чүве суг-биле амыдыраар. Суг – амыдыралдың кол дөзү.
- Дүне када ырак орук чорбас.
Тывалар аргалыг болза дүне чер чорбазын кызыдар. Дүне ырак-узак орук чораан кижи аза-букка таваржып болур.
- Ыт өг кырынче үнерге азы улуурга соо багай.
Ындыг таварылгада кандыг-даа ынак ыды болза өскээр боданганы дээре. Азыраан ыды бурганнай берзе, аксынга ак чаг суккаш, ажаап каар.
- Үстүү эрин тыртарга – аас-дыл болур.
- Адаккы эрин тыртарга – амданныг аъш-чем чиир.
- Карак адаа тыртарга – ыглаар.
Оттан хөө алгаш, тыртып турар черни дүрбээш, дүкпүргеш, эжик эргининиң солагай талазынче октаптар.
26. Карак үстү тыртарга – өөрүшкү.
- Удуп чыткан кижини улуг-ла чылдагаан чокка оттурбас, шимээргевес.
- Оорланмас.
Ооржунуң оруу муңгаш дээр. Оорланып чоруур кижиге чоннуң хомудалы чедер. Мал-маганын, эт-херекселин чидирген кижи халактап, мунгарап, хомудап орар. Ынчангаш ооржуга хомудаан сеткил чедерге, өөделевес.
- Чатка салып болбас.
Чатканы бир кижиже салыптарга, ол кижини база ооң чоок кижилерин багай чүвеге таварыштыргаш, оон дедир-ле чатка салган кижиге эргип келгеш, ону, ооң чоок кижилерин шүүдедип туруп бээр айыылдыг. Салгалдан салгал дамчып чоруур.
- Эртенги шайын чажар.
Эртен хайындырган ак шайын бурганнарже, оран-делегейже өргүп чажар. Чижээ: «Тос дээрим, Долаан Бурганым, өршээ. Аарыг-аржык чок болзун..,. өршээ. Будда Бурганым өршээ. Бүгү-ле дириг амытаннар эки чурттазын! Оран-Таңдым ээлери өршээлдиг бооп көрүңер...» –деп йөрээл сөстерин чугаалавышаан, чаа үнген хүнге чалбарыыр.
- Арт кырынга үнүп келгеш, аът-хөлүн (чычаан) дыштандырар. Оран-Таңды ээлеринге аъш-чемин өргүүр.
- Улуг улус бичии уругларны кончувас, эттевес.
Оларны көгүдүглер-биле кижизидип, өөредип чаңчыктырар чораан болгаш, уруглары чурум үрептерге оларга болушпас. Ажы-төлдү кайы-хамаан чокка кончуп, сөглээр болза, олар өжеш, дедир кижи болу берип болур.
- Угаанын арыглаар.
Угаанны багай бодал, өжээн, адааргал, кыжаныг, адыыргак, байыыргак, улуургак, артык, кара сеткил болгаш чашпаа чорук-биле хирлендирип алыр болзувуса, сагыш-сеткиливис секперевес, караңгы дүмбей-биле дөмей, чоруувус чогувас, кылган ажыл-үүле-херээвис кажан-даа бүтпес, шаптараазыннар көвей, чедиишкин чок чуртталга манап турар. Ынчангаш кижи кезээ шагда угаанын багай бодалдардан арыглап чоруур ужурлуг.
Мерген угаанныг, чырык сеткилдиг кижилерниң чуртталгазы чараш болур.
- Момбулай Оралмаа, редактор Национальной библиотеки им. А. С. Пушкина РТ.
