Тос ужурлар
Тос аржаан
Тыва чоннуң амыдыралында тос аржаан кончуг нептереңгей турган. Тос аржаанны частың, чайның, күстүң, кыштың башкы айының бир чаазында албан чажар турган, оон ыңай амыдыралдың онза таварылгаларында болгаш бүдүү хүнде база Шагаа хүнүн уткуп турда, тос аржаанны чажар турган. Шала чоорту тос аржаанны чажары, ону чүүден кылыры, тос-каракты эдилээри уттундурган.
Тос аржаанны кылырынга кирер тос чүүл: артыш, шаанак, агы, каңгы, шиви бүрүзү, кодан-хаак, сүт, суг.
Тос аржаанны кылып алгаш, ыяш хууңга куткаш, өгнүң херээжен ээзи даңгаар эртен одунче чажар, дашкаар үнгеш, тос таңдызынче, тос дээринче, тос чүгүнче чалбарып чажар. Ховар таварылгаларда эр кижи база тос аржаанны тос-карак-биле чажар турган. Чаа өг тиккен дижик, ол өгнүң одунуң ээзинче кырган-ачазы чажар турган.
Кижи бүрүзү тос аржаанны кыла албас. Эң бөдүүн аргазы болза артыш, сүт база суг холумактыг аржаанны кылыр. Чажыг чашкан кижи кайнаар чажып турар болдур база чүү чүвеге барымдаалап чажыг чашкан болдур, оларның дугайында алгыш-йөрээлин чугаалаар.
Эрги чыл төнүп, бүдүү хүнү азы төнер айның үженниң хүнү эртип турда, чаа чыл кирип моорлап орда, Шагаа хүнүн уткуй чажыг чашкаш, чалбарыыр.
Тос аржаан дээрге тыва чоннуң арыгланыр сүзүглели болгаш оран ээлеринден өршээл дилээн чалбарыы болур.
Артыш тываларның төөгүзүнден тура чүдүп, хүндүлеп, эм кылдыр ажыглап чораан үнүжү болгай. Чүге чүдүп, хүндүлеп чораан дээрге, дагылга кылганда: от, бурган, оваа, суг бажы, саска, тайга, буга дөзү, хам ыяш дагаанда, шагаа бүдүүзүнде, эртенинде ыяап-ла артыш-биле саң салыр турган. А эм кылдыр хереглээнде: думаа-ханаалыг үеде өг иштинге артыш-биле саң салырга, думаалаан кижилер дораан анаа апаар болгаш ол өгге аарыг уламчылавас. Ишти аараан кижи артыштың хайындырган суун ижерге, дораан анаа апаар. Ынчангаш тывалар артышты дендии камгалаар, тайгаже албан-биле үнгеш, чүгле бодунга хереглээр артышты өйлей сып алыр, дазылы-биле тура сокпас. Артышты чер-чери-биле чулар чорук хоруглуг турган.
Дыка хөй тывалар барык-ла артыш аразынга чурттап турза-даа, артыш садып орган тыва кижини турбаан, чүге дээрге артышты төтчеглеп болбас деп чүвени ол билир. Артыш – мөңге назынныг үнүш. Бир кажаа орну хире черде артышты чүс-даа чыл болгаш кээп көөр болза, чер чаптып өспээн болур, ол-ла черинде хевээр турар. Бир эвес ол артышты тура соп алыр болза, ол хевээр чок болур.
Тос эртине
Эрте шагдан бээр тыва чоннуң онзалап үнелээр тос эртинези бар. Ол тос эртине торулга чугаалаарда болгаш тоолдарда бир-ле маадырның үнелиг эди бооп турар. Оон ыңай тыва хамнарның алгыштарында ол-ла тос эртине бир кол чүве бооп турар.
Тос эртине: Алдын, мөңгүн, шуру, чинчи, оюу, каң, чес, көк даш, туң.
Тыва чоннуң амыдыралынга ол тос эртине бар бооп турганын кырганнардан дыңнап бижээн төөгү чугаалар бадыткап турар. Ол төөгү чугааларны номчуурга, шаанда муң кара чылгылыг, алдын аяктыг чурттап чораан тывалар бар бооп турар.
Ашакка баар уругга мөңгүн чүстүктү ада-иези шевер дарган кижиге кылдыртып бээр. Мөңгүн чүстүктүг уруг иштели бергеш, чиик адак божуур дижир.
«Кызыл шуруну боошкун иштинге шыгжап чоруур кижини көрген мен. Кызыл шурулуг кижи беш чүзүн малдыг болур дижир. Олар болза өшкү, хой, аът, инек болгаш теве малдар болур. Кызыл шуру эдилеп чораан ашак – Хомушку Ёзуту Хемчик кыдыынга эң шыырак, бай турган» – деп Х.Н. Таржаа бадыткап турар.
Шаандагы шагда тыва сыртык арнын ак, кызыл, көк өңнүг чинчилер-биле каастап каан турган. Балдыры шыырак улус сыртык арнының ортузунга кызыл шуруну чыпшыр илип каарлар. Чинчилиг сыртык эдилээн өг-бүлениң ажы-төлү көвей болур дижир.
Оюу деп эртине даш бар, өңү ногаан. Ол дашты былгаар хап иштинге суккаш, аксын так боггаш, аптара иштинге шыгжаар. Оюу даштыг кижи бай болгаш узун назылыг болур дижир.
Эр бооп төрүттүнген кижи каңдан кылган бижектиг болур. Каң бижектиг эрге оък дыынмас, аза халдавас, ирбиш чагдавас дижир.
Чес изиг тыныштыг. Шаанда дарганнар честен билектээш кылыр чораан. Чес билектээштиг кижиге куяк аарыг дегбес дижир. Чес билектээштиг кижи кызаңнаашкын бооп турда, дашкаар үнмес, бажынче чаңнык дүжүптер дижир.
Көк даш кижиниң амы-тынын камгалаар эртине дижир. Курбусту хайыракан чер кырынга мөңге ногаан дашты, артышты, шаанакты, шивини, пөштү, хадыны болгаш чойганны чаяган дижир. Олар шупту кижиниң амы-тынын камглап турар. Көк дашты былгаар азы хаш хап иштинге суккаш, аксын так боггаш, сыртык иштинге шыгжаар.
Туң дээрге кижиге багай чүве чагдатпас эртине дээр. Хам кижиниң Күзүнгү ээренниң кидис хавының аксынга туңну чыпшыр илип каан болур. Уругларның куъдун камгалаан Эмегеличин ээренниң бир азыынга туңну чыпшыр илип каан болур.
Тывага эртине дашка чүдүүр, бүзүрээр болгаш салгалдан салгал дамчыштыр хумагалап эдилээр чорук шагдан бээр туруп келген.
Тос сыртык
Тыва кижиниң амыдыралынга сыртык дыка улуг ужурлуг. Сыртык чокка удувас дижир. Бурунгу тываларның амыдыралында сыртык кижиниң төрүттүнгенинден эгелээш, өлгүжеге чедир назынын илередип турар. Допчулай аарак тайылбырлап көрээлиңер.
- Уруг сыртыы. Чаш уруг иезиниң иштинге боттанып чорда, ынчан тыптыр болгаш ол чаш амытан төрүттүнерге, чаларап үнер. Уруг сыртыы саадаарга, тудугжу кижини чалап эккелгеш, үндүр суйбадып кааптар уран арга шаандагы тываларга турган. Тыва кижи уруг сыртыын кончуг хумагалаар, чаш уруг төрүттүнгеш, үш хонганда уруг сыртыын хап иштинге суккаш, ооң чанынга чиг арбай, чиңге-тараа, ак-тарааны бичиилеп ургаш, өгнүң хүн бадар талазынга хензиг уургай каскаш, аңаа чаларадып каар. Кижиниң хирни кижиниң төрээн чери-биле тудуш деп ыдыктыг бодал уруг сыртыын шыгжаан өг орнундан үнген чүве-дир.
- Чөөк сыртык. Чаш уругну өшкү чөөгүнден кылган сыртыкка чыттырар. Чөөк сыртык сыртанып өскен уругнуң бажы тыртык болбас, кончуг чараш болур. Көжүп-дүжүп чорда, кандыг-даа чүве болур. Кавайда чаш уруг чөөк сыртанган болза, хеп-хенертен аът дывылаарга, ону үңгерип чораан кижи ышкыныпкан болза, ол чаш амытан кемдевес болур. “Чөөктүг сыртык, чөңгүр аяк” деп үлегер чугаа бар.
- Орун сыртыы. Тыва өгге ашак-кадай улустуң тускай сыртыы бар болур. Ол сыртыктың арнын чинчилеп тургаш, кончуг каастаар. Ооң иштинге эң ховар чүвелер чоруур: ылаңгыя чаш уругларның хиннери, ие кижиниң ховар эди, ол өгнүң бир эртине дажы шыгжаттынган болгулаар. Орун сыртыынга өске кижи холун безин дегзип болбас, от ээзи килеңней бээр, уруг-дарыг сылданы бээр.
- Алгы сыртык. Чымчадыр эттеп каан алгыны сыртык кылыр. Ол хой, өшкү кежи болгулаар. Дүгүн ишкээр кылдыр дүргеш, сыртык кылыр. Алгы сыртыкты ховар таварылгада ажыглаар болгаш чүгле уруг-дарыынга, дөргүл-төрелиниң ажы-төлүнге эттеп каан алгыны сыртык кылдыр салыр.
- Идик сыртык. Идик сыртаныр чорук эр кижилерге хамааржыр. Аалдар аразынга чоруур бот кижилер тургулаан, оларны чон кончуг хүндүлээр турган. Кандыг-даа назынның бот кижизи азы бот салымныг кижизи өгге кээрге, кончуг хүндүлээр, ашкарып-чемгерип турган. Эрги шагда идикти өрү көрүнген аастыг болгаш кежик хавы деп билип чораан, ынчангаш бот кижи идиин сыртаныр сүзүктүг чораан.
- Чең сыртык. Көшкүн амыдыралды чең сыртык херечилеп турар. Өгге келген кижи бүрүзүнге сыртык кылдыр салып бээр эттеп каан алгы турбас болгай. Бир чамдыкта өгге келген кижи кедип чораан тонунуң чеңин сыртангаш удуп чыдып аар.
- Эзер сыртык. Ырак чер чораан чорумалдар азы аңнап чораан аңчылар эзерни сыртык кылдыр ажыглап чораан. Эзер сыртык болза аңныыр болгаш көшкүн амыдыралдың кижилери артык чүве эдилевес, чүгле боттарынга херек идик-хептиг, эттиг-септиг чораанын бадыткап турар.
- Өжүн сыртык. Аңгы-аңгы черлерниң чоннары аңгы-аңгы дылдыг, аажы-чаңныг. Шаандагы тываларга өжүн сыртык ынакшаан оолдуң болгаш кыстың өлүм-чидимниг салымын көргүзүп турар. Ынакшый берген ийи ядыыны күш-биле чаргаш, оолду караан кылайтыр кааптар, уругну бир бай кижиниң оглунга кадай кылдыр бериптер чоруктар тургулаан. Ынакшаан ийи чалыы куй иштинге чаштып чурттаар, оон кедерезе чаңгыс дыт будуунга ийи боду багланыпкаш, амызынга чедер чоруктар тургулаан. Өжүн сыртыын чоннуң ыры ырлап арткан:
Өштүглерниң өжүн хандыр
Өжүвүстү сыртанчыылы.
Хыктыгларның хыын хандыр
Кырывысты сыртанчыылы.
Бурун шагның кырган кижилери өжүн биле кыры сөөгүн сыкпас чораан. Өштүн сыртанган ийи чалыы дээрге, ынакшылга бердинген чүректер болур.
- Даш сыртык. Даш сыртыктың назыны кончуг узун. Эрте-бурунгу түрк улустарның хаан кижи баштаан күрүнези турар шагда хамнаар чорук оларның чүдүлгези турган, ынчан-на даш сыртык турган. Тывага өлген кижини чадагайга салып турган үеде ол кижиниң бажының адаанга дашты сыртык кылдыр салып каар ёзулал турган.
Сыртык – кижиниң бажын салыр ыдыктыг чери. Тыва чон сыртыктың тос янзы хевирин аң аңнаар, мал малдаар болгаш, тараа тарыыр амыдыралдың үезинде көрүп чораан.
- Момбулай Оралмаа, редактор Национальной библиотеки им. А. С. Пушкина РТ.
