Өг-биле холбашкан езулалдар

Кыскаш. Тыва кижи кыскаштың аксын аазаңнадып болбас, алгыш-кырыш болур. Кыскаш бажын кижидиве көрүндүр салып болбас, хир-чамга боражыр. Кыскаш бажын дээр шаар көдүрбес, чүге дээрге хүнге болгаш айга кыжанганы болур. Кыскаш бажын соңгу чүкче көрүндүр салбас, аарыг-хамчык оортан диргилеп келир. Кыскаштың аксын ажык кагбас, чүге дээрге дииш шимээн болгаш алгыш-кырыш үнер.

Бижек. Тыва кижи бижекти даңгырак чепсээ дээр. Кым-даа кижи бижекти өске кижээ белек кылдыр берип болбас, чүге дээрге хай-халап үнер. Бижек бажын от орнунче угландыр көргүзүп болбас, от ээзи килеңней бээр. Бижек бажы-биле хүл касканнап болбас, уруг-дарыг сылданыр. Бижек бажын оттуг кезекке дегзип болбас, шош-содаа болур. Бижек-биле пашта дүлген эътти кезип болбас, авазы кижиниң килеңи хайныр. Бижек бажын кижидиве арнып болбас, өлүм-чидим болур. Дүне када бижекти хынындан уштуп болбас, чүге дээрге хос хын чыдар болза, дашкаартан аза-бук өгже кирип келир.

Эргин. Эргин болза өгнүң ыдыктыг арты болур. Эргин кырынга сандайландыр олуруп болбас, ындыг кижиниң оруу боглур дижир. Эргинни артап унери база артап кирери дээрге чораан чорук чогуурунга таарымчалыг болур. Эргин болза хүн үнер чүкче угландыр көрүнген болур, чүге дээрге өгден үнген кижи-биле ужуражыр салымныг.

Багана. Багана болза, от кыдыынга турар болгаш, хараачага үскен болур. Оттуң улуг ээзи болза ава кижи болур. Ижинниг ава кижи божуп-чиигээрде, тыртыгга олурар. Ол тыртыгның бир ужун баганага быжыглаан база бир ужун ханага быжыглаан болур. Тыртыг болза өгнүң хүн бадар талазынга болур. Багананы дамчыштыр дээрлерден буянныг дом кээп турар, ынчангаш ижинниг ава кижи чиик-чаагай божуур дижир. Баганадан туттунары хоруглуг, чүге дээрге ава кижиниң дээр-биле холбаазын куду көргени ол болур.

Өреге. Өг бүрүзү өрегелиг болур. Өреге болза кандыг-бир өгнүң улуг-биче кижилериниң сүнезинин камгалап турар. Өрегени удуур бетинде дуглай тыртар, ол болза удаан кижилерниң болгаш ол өгнүң иштинде хамык чүвелерниң эки чаяаны дашкаар үнмезин дээни ол болур. Өреге баан өгнүң мурнунга быжыглап каар. Даң атканда, өреге баан чешкеш, дүне када дугландыр тырттынган өрегени чандырып каар, өгнүң дүндүүнден улуг хүннүң херелдери саарлып баткаш, биче хүн от орнунга кээп дээп турар болур. Хүн херели дүндүктен саарлып турда, багай чүве ол өгге болбас ужурлуг.

Таңма. Тывалар – малчын чон. Ылаңгыя чылгы малдыг болгаш мунар хөлгелиг кижилер албан таңмалыг болур. Малды чүзүнүн көрүп таныырындан аңгыда, таңмазын көрүп таныыр чорук Тывага шагдан бээр туруп келген. Таңма болза өг бүрүзүнүң ыдыктыг эди болур. Таңманы хумагалап шыгжаар. Таңма чидирер болза, когаралга таваржыр дээр. Таңма-биле чер таңмалаан кижиниң малы төнер дижир.

Орун. Өг иштинге ашак-кадай кижилерниң удуур орну албан турар. Орун кырынга чыдып алгаш, ыглап-сыктап болбас, өлүм-чидим болур. Орун кырын хүндүс ээн каап болбас, бир-ле тонну ынаар каап каар. Бир эвес орун ээнзиреп, кыс кижизи өгге хонмас апаар чүве болза, ол орун ээнзиреп, кыс кижизи өгге хонмас апаар чүве болза, ол орун кырынга хачы салып хондурар, кыс кижиниң сүнезини ол орун кырынга хонганы болур. Бир эвес эр кижи орун ээлеп хонмас апаар болза, ол орун кырынга бижек салып каар, ол дээрге орунга өгнүң эр ээзиниң сүнезини кээп хонганы ол болур.

Олут. Өг иштинге кым кижиниң кайы талазынга олурары шыңгыы чурумнуг. Ава кижи орун баарынга олурар. Ада кижи азы хүндүлүг аалчы дөр бажынга олурар. Уруг-дарыг хүннүң хүн бадар талазынга, чыышкын баарынга олурар. Таныыр кижилери от адаанга олурар. Олут – ыдыктыг чер. Улуг кижиниң баары-биле бичии кижилерниң эртери шуут хоруглуг. Бир эвес хензиг-оол, хензиг кыс улуг назылыг кижиниң мурну-биле эртер болза, хүндүлүг кижини дорамчылааны ол болур.

Кымчы. Өгнүң эр ээзиниң хер-херекселин шыгжаары болгаш эдилээри тускай чурумнуг. Кымчы болза эр кижиниң ыдыктыг эди. Тыва кижи кымчызы-биле чүгле мунган аъдын кымчылаар. Бир эвес эр кижи кымчызы-биле чер кымчылаар болза, ералыг болур дижир. Эр кижи кандыг-даа бергелерге таваржы бергеш, кымчы-биле чер даянмас, чүге дээрге чер-иезин куду көргени ол болур. Кызыл сөөскен кымчы туткан эр кижиден азалар коргар дижир.

Чүген. Чүген болза эр кижиниң ыдыктыг эди. Мунар аъды чок-даа тыва кижи албан чүгенниг болур. Бир эвес кым-бир эр кижи чүгени-биле аъдын улдаар болза, бүгү назынында чадаг кылаштаар салымныг болур дижир.

Езулуг хаан мамай сандайга олурар.

Езулуг эр каңгай эзер кырынга олурар.

Эзер. Эр кижи эзер кырынга өлүр дижир. Эзерни чонак чокка эзертеп болбас, аът чок артар. Эзерни дедир эзертеп болбас, чораан чоруу бүтпес болур. Эр кижи бодунуң эзерин өске кижиге ачыжаа берип болбас, багай чүвеге таваржыр.

Бистиң бурун өгбелеривис бо сагылгаларны кончуг сагыыр чораан.

 

---