Сайзанактаары

Оюнну даш-биле ойнаар. Ол оюн болза, аал коданын буруну-биле илередип, ону дөгерезин хевирлеп, дурзулеп тургаш кылган. Борбак – борбак сай даштары-биле аалдыӊ мал-маганын шуптузун дурзулеп, ак-кара, улуг-биче аайы-биле ылгап турар. Ховар малдарны, ылаӊгыя теве, чылгы дээн чергелиглерин калбак даш-биле дурзулей таптап тургаш кылып алыр. Чамдыкта терек чөвурээзи-биле чазап аар. Сайзанак ойнунда эӊ-не кол черни өг иштиниӊ дериг-херекселинче угландырган болур: өгнуӊ ханазын чугажак калбак дашты хана-карактай шыйып тургаш кылып алыр, аптыраларны дөрбелчин-дөрбелчин даштардан кылгаш, оон хоюг арнынга хээни чуруп тургаш, орнун орта салыр. Огге чадар ширтектерни онза каас кылдыр угулзалай шыйгаш, черниӊ чайгаар буткен кызыл ногаан өннуг шивиттери-биле будуп-даа алыр. Ындыг шивиттер чок черге кылган болза, ол хевээр ойнаар. Огнун ээлерин улуг-аныяк уруг-дарыы чокка дөгерезин даштан таптап кылгаш база-ла олуттарын орта олурткулап каар. Оларныӊ идик-хевинин угулзазын база шокарлап шыяр. Огнуӊ иштики хевири дөгере кылдынган соонда, хамык эт-херекселдерни турар черин орта салыр, ожук-пажын база тип каар. Оюнну ойнап турар кижи ол өгнуӊ ээзиниӊ өмунээзинден чугаалап ол хамык даш кижилерни чугаалаштырар, оларныӊ ажыл-агыйын аайлап башкарар, оон иштики эмге-сескелелин кылыр, аалчыларын хулээп алыр. Болуп турар болуушкун дөгерези өгнуӊ иштинде болуп турар чуве төлээде, ол хамык өг-иштиниӊ эт-севи көступ турзун дээш, өгнуӊ дээвиирин кылбас. Сайзанактары кожа-кожа аалдар хевирлиг кылдыр кылгылап алгаш, аалдажып, шайлажып ойнаар. Аалга келген аалчыларны ашкарып-чемгерер, арага-дарызы- биле, эът- чеми-биле хундулээр, оон соонда аалынче удээр, азы ол аалга удудуп хондурар. Хой кадарчылары эпти-ле сайзанактап ойнаар чораан. Кадарчы уруглар баш бурунгаар хой кадарар черин таарыштыр дугуржуп алгаш ойнаар чораан. Хойну чангыс-ла черже ундуруп кадарып турбас, өске-өске черлерже кадарар чуве болганда, ол кадарчыныӊ сайзанаа одар санай каш-даа болур.

Литература: Иргит САМБУ «Тыва оюннар». Материалды Дамба Ш.О. белеткээн. Национал музейниӊ ховар номнар шыгжамырыныӊ ажылдакчызы.

---