Чылгы малга хамаарышкан ёзулалдар

  Тываның база бир кол байлаа – мал. Бистиң тодуг-догаа, бай-шыырак, каас-шиник амыдыралывыс малда болгай. Малчын чурттуң чону, оларның ажы-төлү азыраан малының төөгүзүн, назы-харын, ат-сывын, өң-чүзүнүн он салаазы-биле дөмей билген турар ужурлуг. Ада-өгбевис ажы-төлүн чажындан тура  ажыл-ишке дадыктырып, дузааргак, кежээ, мөзү-шынарга кижизидип, кылып-ла чораан ажылы – мал малдаарын ижиктирип, малынга хайыралдыг, хумагалыг боорун чагып, мал-маганның тус-тус аттарын, назынын, өң-чүзүнүн шын болгаш четче адаарын өөредип чораан.            

  Чылгы малдың хар-назынын ылгап адаары

  Чылгы – ниити ады азы кодан чылгы дээр.

   Бе – төрүүр кыс мал.

  Кызырак – назыны 3 харлыг, бир дугаар төрүүр мал.

  Кулун – бениң  кыс азы эр чаш төлү. Назыны 1 хар чедир.

  Богба – 1 харлыг кыс азы эр мал.

 Чаваа – 2 харлыг мал, ону хунан дээр.

 Дөнен – 3 харлыг мал. 

  Кыжаалаң – дижин дүжүрүп чоруур чаваа мал.

  Аът – чазап каан эр мал.

  Аскыр – чазаттынмаан бүдүрүкчү эр мал.

  Чылгы мал 25 хар чедир чурттаар. 6 хардан өрү 16 хар чедир назылыг малды чедишкен дээр. 16 хардан өрү назылыглары кырган азы улуг назылыг малдарга хамааржыр.

  Аътты ыдыктап чораан. Ону шыырак хам кижи ыдыктаар. Ол аътты ыдыктааш, челинге азы кудуруунга ак пөс баглап каар. Ыдыктыг аътты өгнүң эр ээзи мунар. Кымга-даа берип болбас. Ыдыктыг аът өгнүң улуг-биче кижилериниң сүнезинин камгалап чоруур болгаш байыырының сүлдези дижир

  Чаяан демдектиг малдар

  Тыва чоннуң азыраан малдарында төрүмелинден тыптып келир чаяан демдектери турар. Чаяан демдектиг малы бар кижи кончуг амыраар болгаш ол дугайын кымга-даа чугаалавас сүзүктүг чораан. Ол чаяан демдээ чажыт азы ажытталчак болур: дылынга, карак быртаанга, эмигге, колдук алдынга чоргулаар. Чаяан демдектиң чүзүнү малдың чүзүнүнге өңнешпес, сыр өске өңнүг болур болгаш хээ хевирлиг азы бир-ле онзагай хевирлиг болур.

  Чаяан демдектиг мал бурун тыва ёзуда кежик малы болур. Ындыг малын сатпас, ачылатпас, кодан малындан ыратпас.

  Чылгы малдың чүзүнү

  Ала – ак өң колдаан, кандыг-даа чүзүннүг болур.

 Сарала – ак, сарыг холушкак дүктерлиг.

 Кула – чели, кудуруу карарып көстүр, хендирбезин дургаар кара, куу, сарыг, шилги өңнер колдаан болур.

 Шилги – кызыл-хүрең дүктерлиг.

 Доруг – кара-хүрең дүктерлиг, чели, кудуруу карарып турар.

 Шавыдар – кара-куу, ак-куу дүктерлиг. Ижин дүвүнүң дүктери карарып турар.

 Кыр – ак, куу, хүрең, кара-бора дүктерлиг, ижин дүвүнүң дүктери бүлүрерип көстүр.

 Ак майыктыг – дөрт даванының кайы-бир майыы ак болур.

  Чылгы малды кандыг-бир ылгавыр демдээн азы өңүн барымдаалап база адаар: ак азы маңган ак аът. Кара кулактыг ак, кызыл карактыг ак, кара карактыг ак, калчан сарыг, калчан өле, калчан ой дээш оон-даа хөй.

  Холушкак чүзүннүг малдар: сылдыс-шокар, кызыл-шокар, сарыг-шокар, көк-өле, шилги-ала, ак хавактыг кыр, дөөнейлиг шилги. Дөөнейлиг – хавааның ортузунда адыш оюуу хире актыг. Бо сөс чүгле шилги малга хамааржыр.  

 Малдың чаңы

 Чоржаң – тепсенип, албадап, кымчылаарга-даа ынавас, чалгаа аъттар.

Дөшпер – дүрген-даа, оожум-даа чоруурга, бодунуң тавында чоруур аъттар.

 Ылгын – чүгенин кошкадырга-ла, дүрген чоруптар, албадатпас аъттар.

 Аскымнаар – шааптарга, аксын тырттырбайн баар, хөөремик аъттар.

 Малдарның чаңын, аажызын барымдаалап база ылгаар: хоюган, былдай дүжер, эзеңги адаандан хояр, тевер, ызырар, мөөр, кижи өскелээр, үзе согар, деспес, дезиг, холга туруп бээр, кылыктыг, ыяап-ла шалбалап тудар.  

 Малдың чоруу, кылаштаары

 Шошкуй базары – дүргедеп кылаштаары.

 Иде базары – дүрген, аянныг базары.

 Саяктаары – чаңгыс талакы холун, будун ырадыр октап, аянныг чаяңнавышаан, дыка дүрген чорууру.

 Хөй чыраа – чыраа ышкаш хевирлиг, чүгле хөрээн ужазындан бир аңгы борбаңнадыр октагылавышаан, даваннар аразын чоок базып, дүрген чорууру. Челери – солагай холун оң талакы буду-биле деңге октап, эң дүрген чорууру.

 Даалыктаары – дөрт даваны агаарга чоруур кылдыр, оожум шурап чорууру.

 Чүгүрүк – эң-не күштүг, шыдамык аът чүгүрүк боор.

 Араалчылаары – бир холу, буду чыраалаан-даа ышкаш, өске холу, буду даалыктаары ышкаш.  

 Малды демдектээри

 Малдың чарынга, саарынга, күңгүрээ кырынга тускай демдектерни базар турган. Демдектерниң аттары: Алага, Ажык баштыг алага, Шындамал, Арбай, Дөрбүн арбай, Кыскаш, Серээ, Дөгээ, Курбулчун, Кымчы, Кас, Хаалга дээш оон-даа ыңай кожууннар, сумулар аайы-биле боттары тускай демдектерлиг турган.

  Демдекти чуга демирден белеткээр. Кызыыдып каан демдекти киженнеп каан азы чыттыргаш, хүлүп каан малга базар. Бастынган демдектиң балыы куйлавазы-биле эм азы үс аймаан чаап каар. Бир сумунуң малдарының демдээ өске сумуларныынга дөмей болбас. Суму бүрүзү тускай демдектиг.  

  Малды имнээри

  Тыва малчыннар коданында малын имнээр тускай хууда имниг. Кандыг-даа малды бир хар четпейн турда, имнээр.    Имнерниң аттары:

  Ийи кулааның бажы чарык, ийи кулааның соо азы мурну оюк, аъттангы талакы кулааның бажы чарык, ийи кулааның бажы кес. Кес – кайы-бир кулааның бажын бичии кезипкени. Оюк – аъттангы азы ажыргы талакы кулааның соондан, мурнундан оя кезип каары. Одурук – кайы-бир кулааның соон азы мурнун бичии одура кезип каан болур. Бир малчынның ими өске малчынның ими-биле дөмей болбас ужурлуг.

  Аъттарны дагалаары

 Шыргалаар, шанактаар, чүък чүдүрер болгаш кышкы үеде аңнап мунар аъттарны дагалаар. Чайгы үеде мунуш аъттары дуюгзурай берген таварылгада ийи холун эленди, чиик дага-биле дагалаар. Аътты дагалаар мурнунда, чыттырар черин арыглап, аштап аар. Дагалаар малдың бажынга чүген, чулар албан кедирттинген турар. Аътты ужургаш, бажының адаанга чонакты чадып алыр. Аът дагалаарда, бир кижи дага кагар, өскези ыяш кырында орар болгаш дуюгну тудар, а үшкү кижи малдың бажын чонакка чыпшыр базып аар.

  Ужурар аргазы согар малды ужурар арга-биле дөмей. Согар малдың дөрт даванын чаңгыс черге хүлүүр болза, дагалаарда адаанда кырында чыдар хол, бутту аңгы чаңгыс черге хүлүүр. Үстүнде чыдар хол, буттуң адаанга кырын чымчактаан ыяшты кагылдыр сугар. Ыяштың бир талазын черге, өске талазын малдың ээгилериниң кырынга салыр. Ыяш кырынга бир кижи олуруп алгаш, дуюгларны дагалаарынга таарымчалыг кылдыр тудуп бээр. Дага кагар кижи даганы эккелгеш, дуюгга таарыштырар, изелдир хаарыптар.

  Дага сооп чорда, хаарып каан изинге салгаш, шоптуларны дуюгже киргеш, бир илиг хире черден дашкаар үнүп келир кылдыр кагар. Шоптуларны хап дооскаш, чидиг баштарын дугуруп, четче дыңзыдар. Аъттың адаанче чыдар дуюгларын дагалаарда олар үстүнге келир кылдыр аңдара тыртып, чымчактаан ыяшты база-ла кагылдыр суккаш, дагалаар.

  Аът үр чыдып, хилинчектемези-биле шалыпкын дагалап, доозар. Дагалаан аътты хол, будун тептинип албазын бодап, эптиг тургузар. Аът дагалап турар үеде ол хол, будун шимчеткеш, дагалаан улусту кемдедип болур. А аът боду бажын черге кемдедир моңнап ап болур. Аътты дагалап турар улус боттары малды кемдевезин дээш, оваарымчалыг болур.

  Ээзинге өөренген чааш аътты холун, будун чаңгыстап көдүртүп, дискек кырынга салып алгаш, дуюгну дагага таарыштыр чонуп алгаш, дагалаар. Шопту кагарга, шимчеп туруп бээр болза, дагалап турар холду боксуй баглааш, көдүртүп алыр. Соңгу дуюун дагалаарда, бутту соңгаар хере соккаш, дискек кырынга салып алыр.

  Дага согар дарган аъттың дуюун сөөмнеп, илиглеп, хемчээп алыр. Даганы дуюгнуң улуг, бичезинге таарыштыр бистери өй-тап чидиг, чиик кылдыр, таарымчалыг демирден согар. Даганың, шоптуларның шынарлыы, үр эдилештии дарганның эки ажылындан хамааржыр.

---