Деспеңнээри

  Тыва улустуң бо чаңчылы тараа, дүжүт-биле холбаалыг. Мында бир талазында, тыва кижиниң дузааргак чоруу илереттинген, ийи талазында, шаанда диленир-колданыр деп чоруктуң база бир хевири болуп турар.

  Шаанда тарааны колдуунда аът, шарылыг, кыш ажылдыр шыгжаан үрезинниг улус тарып, ажаап ап чораан. Шыдал-быразы хирелиг улус аът, шарызын, үрезинин кадып туруп, демнежип тарып аар, а кошкул-хѳреңгизи чок улус ѳскелерден диленир ужурга таваржыр. Ынчалза-даа «деспеңнээри» шуут диленир-колданыры  база эвес, ол колдуунда ужур, сагылгага хамааржыр чаңчыл болур. Деспеңнеп келген кижи, эр-кызы хамаанчокка, шаңга ажылдаар, тараа ажааган улуска дузалажыр ужурлуг. А тараа ажаап аары кончуг чымыштыг ажыл болганда, келген кижи чок болза, тараа саваңнажыр (аъттар, шарылар-биле бастырган тараа сывындан үрезинин тѳ силгип арыглаары), чок болза, ол-ла аът, шарыларның мыяан аштажыр, аът бажы мунар азы эр улуска тараа хаярынга дузалажыр, дора дизе богун арыглап, ширбиир болгаш улуг назылыг кырган кижи суг болза ажылдаан улуска аъш-чем кылып, шай-суксунун хайындырып бээр. Шаң ажылынга ынчаар дузалашкан «деспеңнеп» келген кижи дүжүттүң шаа-биле таалың тараадан барба чедир алыр.

  Хемчик улузунда деспеңнээр чаңчылга хамаарышкан мындыг бир тоолчургу чугаа бар.

  Бир мѳге кадай бай, шыырак халышкыларның шаңынга деспеңнеп келгеш, хүнзедир тараа саваңнажып ажылдааш, шала кежэликтей чугаалап-тыр: «Че, оолдарым, хайган тараа-даа саваланды, шаг-үе орайтады, ажылдааным дээш, чүү боор ирги». Ынчан турамык, байыыргак эрлер тургаш, мынча деп-тир: «Кайы хирени ууп шыдаар сен, ол хирени ап ал, кадам».            

  Мѳге кадай чүү боор, бир барба тарааны баандан алгаш, дүккүлештир кѳдүргеш, эгин ажыр салып алгаш, ѳске бир барбаны солагай эктинге чүктей салгаш, чоруур деп тура, чугаалаан: «Чан бажы ам-даа хос-тур, оолдарым, база бирээни салыптар силер бе?».

Кадайның мѳге-шыраан кайгап-хараан эрлерниң ырмазы сынып, аңаа чаны бергеннер: «Ѳршээп кѳрүңер, кадам, чүктээниңер аайы-биле ап кѳрүңер».

  «Деспеңнээр» деп чаңчылда улус-чоннуң ужурун сагыыр, черниң кежиин чааскаан чивес, чону-биле үлежип чиир дээн мерген угаадыг бар.  

---