Аңчы кижиниң эт-херексели
Тыва чурту бурун шагдан аң-мең-биле кедергей байлак ораннарның бирээзи. Ынчангаш тыва кижи – аңчы. Аң тывыжы эр хиндиктиг тыва кижиниң амыдыралында бир кол ажыл турган. Аңчылар кажан-даа аңны кыра адып, когун үзүп чорбаан, боттарының салгалдан салгалче дамчыдып чорууру бижиттинмээн дүрүмнерин, чаңчылдарын хажытпайн сагып чоруур.
Тыва аңчы аң-меңниң амыдыраар аргазын кедергей эки билир болгаш, адар боо чокта-ла аңны, кушту ѳлүрүп ап чораан. Ол дииңни, кишти, кундусту, дилгини, чекпени, күзенни, койгунну, тоолайны, адыгны, бѳрүнү аннап чораан. Бо аңнарның кежи кончуг үңелиг турган. Ооң ынай эъдин чиир дээш база кежин ажыглаар дээш, эликти, хаванны, сыынны, буурну, тени, аргарны, тооргуну аннап чораан. Ылаңгыя чайын сыынның мыйызын алыр дээш, аңнаар турган. Тооргунуң хинин эмге хереглеп турган.
Тыва аңчыларның эдилеп чораан чепсек-херекселдери
Ча, согун – кижи тѳрелгетенниң эң баштайгы чогаадып алгаш, эдилеп чораан чепсээ. Ону үе-үениң аайы-биле бирде аңнаарынга, бирде адаан-мѳѳрей оюнунуң, бирде дайылдажырының чепсээ кылдыр ажыглап чораан.
Чаның ыяжы. Сайлыг черден үнген ак-талдан азы тениң мыйызындан чаның ыяжын кылып чораан. Талдан кылган ча ыяжының даштын мыйгак-хараган карты-биле чыпшыр хырбалап ап база болур. Чаның ыяжы шала хертеш болгаш ортузунга согун хѳлдээр боолуктуг болур. Чаның ыяжын эдилеп чоруур кижиниң дурт-сынын барымдаалап кылыр.
Чаның кирижи – чаны ээй тырткаш, баглап каан баг. Чаның ийи ужу-бажынга кертик кезип каар. Аңаа кириштиң баан доңнап каар. Те кежинден азы хуна кежинден кылган кириш кончуг быжыг болгаш, чага таарымчалыг болур. Хүлбүс болгаш шары кежинден база ча кирижин дилип болур. Аът кежинден база кылып болур, аът кежиниң эки чүвези дээрге, кыштың соогунда ол чаныычал шынарын чидирбес. Сыын кежин чиңгеледир дилгеш сиир-биле кадып даап каан кириштер база турган.
Кирижин дыңзыдып каан чаны анаа-ла астып алгаш чорбас. Чаны кижи чүгле херек апарганда, ылаңгыяа адар үе келирге. кирижеп алыр.
Чаның согуну – чиңге ыяштан кылган молдуруктуг, чүглүг огу. Ак-талдан азы хаялыг черниң казылганындан чаның согунун кылыр. Согун ыяжы хѳнү болгаш чарт болур. Аргалыг болза, ѳзек чок азы чиңге ѳзектиг ыяштан согунну кылыр. Ужуп чоруур үеде согун ѳскээр кыйбавазын дээш, эзир куштуң чүү-биле чүглеп каар. Чамдыкта дас чүү-биле согунну чүглээр. Согун чүүн мезил кежинден кылган хырба-биле хырбалаарга, быжыг болгаш шыкка алыспас.
Согуннуң молдуруу. Койгун, дииң болгаш баг адар согуннуң молдуруу боп-борбак болур. Молдурукту сыын мыйызындан сиилбип кылыр. Борбак молдурук аңның кежин үревес. Аңга дегген согун кадалы бээр кылдыр кылган окту мыйыстың бажындан азы демирден колдуунда кылыр.
Согуннуң кези. Согуннуң шишпип адар черинге кес турар. Кестиң кыдыын долгандыр хола-хараган азы кыйгак-хараган картын хырбалап быжыглаар.
Дузак. Шаанда тывалар дузакты аът кудуурунуң ак, кара хылдардан кылыр чораан. Ак дузак-биле кыжын ас, күзен, торлаа дузактаар. Кара дузак-биле ѳрге дузактаар. Дузакты салган кижи ол дузакты албан сѳгер чаңчыл турган. Үе аайы-биле демир-дузак тыптып келген.
Даш чепсек. Борбак даш-биле чүвени часпас согар кылдыр тыва чаштар бичиизинден ѳѳренип алыр. Монгуш Кенин-Лопсанның бижип турарындан алырга, будукка олурган дииңни, күртүнү, кара-кушту тыва аңчылар даш-биле соп аар чораан. Олура дүшкен койгунну база даш-биле чаңгыс кагар аңчылар тургулаан. Даглыг черге маныны даш-биле бажынче чаңгыс кагар эрлер тургулаан. Даш-биле часпас кагар чорук дээрге уран мергежил болур.
Мерге. Мергени колдуунда шеттен кылыр. Шаанда Тывага аңнар болгаш куштар кончуг хѳй турган. Тудуп чиир дээн аңынга чеде бергеш, часпас аңчы мерге-биле ѳлүмнүг черинче чаңгыс кагар. Мергениң узуну бир метр хире болур. Ол ѳл болгаш кургаг турар, тудазы чиңгежек, бажы чоонзумаар. Мергеден калчааран ыт коргар дижир.
Чергий – үңгүрден үнер, үңгүрже кирер база кызаа черлерге кокпалаар хензиг аңнарны ѳлүрериниң чепсээ. Ооң ниити тургузуу бѳдүүн болгаш сүртенчиг. Дооразы дѳрт илиг хире, узуну кыры дурту хире калбак ыяштың адаккы ужун үттептер. Ол үттүң тѳгерик хевири ѳрге ижээниниң аксы хире болур, ол болза, чергийниң ыяш уну болур. Ооң үстүкү кезиинге хензиг аяны быжыглап каар. Ол аяның огу, сээни, эргектээжи болгаш хырыы бүрүн болур. Чергийни үңгүр аксынга азы кокпа чоруткан кызаа черге салып каар. Ас, күзен, ѳрге, кырза үңгүрден үнген болза азы кокпалап маңнаан болза, чергийниң аязының сээнинге думчуу-биле барып үзер. Чергийниң сээни частырга, огу аңның чушкуузунче кирген болур. Чергийниң огу кадырып каан казылган болур.
Маспак – ортузундан ийи чара шаап каан дыттан кылган, аразын аңгайтыр салган, сээнге аң дээптерге, чыпшыр базыптар чепсек. Маспыктың бодун ѳргеннер-биле ийи талазындан быжыглааш, аң кокпазын ол-бо кыдыындан дестээр.
Шаанда Тывага дары, коргулчун дыка ховар турган. Улуг аңнарны тудуп чииринге маспакты аажок ажыглап чораан. Маспактың ыяжы кончуг аар дыт чудук болур. Эликтиң, чер хаванының болгаш адыгның эртер черинге маспакты кажар аңчылар шала күскээр салып каар. Кандыг-бир улуг аң маспактың сээнинге дээпкен болза, маспак частыр, ынчангаш маспактың аар чудуу демги аңның ооргазын сый дүжүптер, чамдыкта моорадыр базып алыр. Шаанда тывалар кыжын чиир эътти маспактың күжү-биле тып ап чорааннар.
Ая – ча хевирлиг, улуг-даа, бичии-даа аңнарны даялаар күштүг чепсек. Ону чүгле салып билир кижилер эдилээр чепсек. Ая салыр кижилер ону аңның кокпазынга салыр, аңнарның эртер черлерин билип алгаш, аңаа бүдүү салып каар. Аяны коданга, дилгиге, элик-хүлбүске, бѳрүге салыр.
Аяның ыяжы. Аяның ыяжын талдан, шеттен кылыр, Ооң ыяжын кескеш, картын картап каапкаш, ийи ужун кириш баглаар кылдыр кертип алыр. Аяның ыяжын шиди-биле хертейтир шидилээш, хүнге азы хѳлегеге кургадыптар. Аяның узуну бир кулаш болур, ынчаарга кирижи бир кулаш кыры дурту болур.
Аяның кирижи. Ону хүлбүс, серге болгаш хунан шары кежинден кылыр. Кешти баштай дүгүнден кыргып азы түледип адырар, ооң соонда дилиндектей дилгилептер. Дилип каан киришти дыдырартыр ээрипкеш, ѳг иштинге ыштаптар.
Кырык. Ону ак-талдан азы мыйгак-харагандан кылыр. Кырыктың дазылче талазын керткеш, аяга тептигип чыдар черин сиилбип каар. Кырык аяның кирижин, сээнин база огун тудуштурар чѳленгиижи болур.
Эргектээш. Ону ак-талдан кылыр. Ооң узуну он беш хире сантиметр болур. Эргектээштиң чоон дѳзүнге чиңгежек чепти быжыглай баглаар болгаш чиңге бажынга муңгашталдыр кедирер. Аяның эргектээжи болза боонуң тонаа дег ужур-дузалыг болур.
Муңгаштааш. Эргектээштиң бажынга хылдап кылган муңгаштаашты кедирер. Муңгаштааш хылы азы хылдан ѳрүп кылган муңгаштааш кончуг нарын болгаш быжыг болур.
Аяның огу. Ол колдуунда казылгандан кылган ыяш уннуг болгаш демир баштыг – демир октуг болур. Аяның огун калбак демирден кылыр, бажы шиш болгаш калбак дѳзүн үттеп каан болур. Ооң ыяжының бажын нарыыдадыр чарып каар, ынаар демир окту суп киирипкеш, үдүн дамчыштыр сиир-биле быжыглап каар. Аяның демир огун ая огунуң ыяжынга мезил кежинден кылган хырба-биле так хырбалаар. Ая огунуң кези киришче кедиртинген болур.
Аяның сээни. Сээнни чылгы малдың ак хылындан кылыр, чүге дээрге аяны кыжын салыр болгаш, ол хар-биле ѳңнеш болур ужурлуг. Хыл сээн хыраалавас. Сээнниң соңгу ужунга муңгаштаашка баглааш, бир ужун кокпаны кежилдир шѳйгеш, ындыы талазында бир-ле будукка азы бир-ле чүвеге ылдыртып каар. Кокпазы-биле кылаштап орган аң сээнге дээптерге, ая дораан частыр болгаш аяның огу ол аңның ѳлүмнүг чериндиве кадалы бээр. Кол чүве болза аяның сээнин кокпа кежир шѳерде, чүгле узун урук-биле таарыштыр салыр, чүге дээрге кокпаны кежир чадаг кижи кылаштаан болза, ынаар аң барбас. Аң кедергей чытчы болур. Аңчы кижи анга чыт каксып болбас. Ая салыры кончуг нарын болгаш берге.
Халбыыш.Ая салыр кижи халбыыштыг болур. Аяны салгаш, ону чажырып кааптар. Аяны салган кижи бодунуң изин база халбыыш-биле хѳѳп кааптар.
Кем-шанчар. Аяны кодан, элик, кокай, сыын болгаш адыгга база салгылаар. Ол аңнарның ѳлүмнүг чери чүрек талазы болур, ынчангаш аңчы кижи ая салырда, тускай кем-шанчарлыг болур. Кем-шанчар болза сээнни кандыг аңга канчаар бедидер, канчаар чавызадыр салырын айтыр чепсек болур. Кем-шанчарда аң бүрүзүнүң ѳлүмнүг черин айтып турар кертиглер бар.
Сээнни чандырары. Сээнниң ужунга халайтыр базар аар чүвени баглааш, аң кокпазын кежир урукчугаш-биле октаптар. Ооң соонда ону ол-ла урукчугаш-биле бир-ле чүвеге бедидир ылдыртып каар. Кем-шанчар-биле сээнниң бедиин хемчээгеш, дѳрт илиг чедир чандырар. Сээнни чандырар дээрге аңга салган аяның кандыг аңга салганын барымдаалааш, ону кошкадыры болур. Аяның сээнин чандыр чандырар болза, аяның огу ѳлүмнүг черинге дегбейн баар.
Чактыр боо. Ѳгбелеривистиң ча соонда ажыглап эгелээн боозу. Ук боону аксындан октаар, чамыктыг, оттук-даштан от бээр, тургузу шанчып алыр адыр буттуг. Боонуң уну, хараалдары бүрүнү-биле тудуш демир, ужазында хѳм ленталар шарып каан. Боонуң аксы биле тонак чоруур кезээ алды кырлыг, ортузунда тѳгерик. Хыны биле тонаа ыяш. Боону астып алыр пѳс баглыг (астып шарыыр кылдыр сѳѳлзүредир тыптып келген), оттук-даш суп каан.
Боонуң ыяш уязында кузумуур шыгжаар черлиг.
Кузумуур – боонуң хос унунда дарының чазылган кузумун, артынчыларын аштаар чиңге ыяш. Сѳѳлүнде демир кузумуурлар тывылган.
Саадак – идээжи, кавынды октар, чаат, быстаңнар дээш ѳске-даа чүүлдер суп ап чоруур былгаардан даараан, баглыг кур. Саадакты угулзалап каан-даа боор.
Идээжи – аксында холалыг, тас алгыдан даараан дары хавы.
Чанчык – борбак хевирлиг, ок урарынга хереглээр былгаардан кылган хап. Чанчык-биле кады мыйыска сыыргак чилии чоруур. Боо үзээринге хереглээр.
Кавынды – чоон уштарын үскүлештирип каан, бирээзинде бир адым дарылыг, ѳскезинде борбак октуг мыйыстар. Аксындан октаар боону улай боолаарда, дүрген болзун дээш кавындыны ажыглаар.
Бѳске – боонуң чамыын дуй кедирип аар даарап каан морзук, тарбаган кежи.
Кеский – ѳлүк аңнар хыл дузакты үзе ызырбазын дээш, ѳзээн аштааш, хыл ѳттүрүп каан салаа хире сѳѳскен.
Какпа. Тывага орус садыг кирип келгени-биле какпалаар чорук нептерээн. Ѳрге, күске, ас, күзенни тывалар колдуунда какпалаар турган.
Бижек. Аңчы кижи дарганнар соккан улуг бижектиг, ортумак хемчээлдиг эът кезер, аң сояр кестиктиг болур. Ол бижектер коъш болур. Шаанда чүгле аңчы эвес, а тыва эр кижи бүрүзү бижектиг чораан. Бижек – шаг-тѳѳгүден тыва эр кижиниң хевир-сынын чазаар, хей-аъдын кѳдүрер эди. Ону мал ѳзээрде, аң соярда, оон-даа ѳске ажыл-агый кылып турар үеде ажыглаар.
Аңчы кижи чепсектериниң аайы-биле аялаар, дузактаар, маспактаар деп аңнаарының хевирлерин ажыглап чораан.
Материалды А.С. Пушкин аттыг Национал
ном саңының редактору белеткээн.
Ажыглаан литература:
- Ховалыг, М. Аңчының чепсек-херекселдери / М. Ховалыг – Сѳзүглел : дорт // Хемчиктиң сылдызы. – 1992. – апрель 24.
- Кенин-Лопсан, М. Тыва аңчыларның чепсек-херексели / М. Кенин-Лопсан – Сѳзүглел : дорт. – Тыва чаңчыл. – Кызыл, 2017. – С. 264-269.
Чурукту интернет четкизинден алган.
