Ыяш ужурлары

Ыяш – дириг өзүм.  Ооң ужурунда тывалар ук шаандан өл ыяш кезип, хирээлеп, чарып оттулбас,ооң чүгле кургаг будуктарын өзектеп, оттулуп чораан.Оттулар чүүлге колдуунда мал-маганның тапталган өдээн (кургаг көржеңин) ажыглаар.Тыва кижиниң ажыл-амыдыралынга  ыяштың хереглели улуг. Бурунгу ужурда ыяшты ажыглап,  хереглээр дээнде, ооң чанынга келгеш, чөдүргүлээр, унун, будуктарын суйбагылаар, адак соонда унунче соктагылаар.  Медээ берип турары ол. Шак ындыг ёзулал делегейниң кандыг-даа чонунда бар. Ыяш кезип алырда, ак сүдүн өргүп, чашкаш, дилээн чугаалаар: « Тос таңдым , Долаан бурганым! Аргажоктан хереглээш, адап сурап келдим, ачылыг эт кылырым ол, ажыы чок тургуспас мен. Өртемчейниң бо ыяжын өршээп, хайырлап көр. Ол кавының девискээрин артыжааш,бир чаш ыяшты чаламалап, тараа ышкаш өөр-өмек, таан чараш ыяштарым, кезе  хереглээш, кезип алыр дээш келдим» – деп химиренип, чугаалангаш, ыяшты кезип алгаш,ооң орнунга тарааны чашкаш,буруузунуп, чугааланыр.

Ыяш кезер хүнде аалдың кижилери кончуг кичээнгейлиг болуп, чугаа- домаан кичээнип, шеглээр, кайы-хамаанчок шимчээшкиннер кылбас, уруг-дарыын «хай» дээр.

Ыяшты кезип алгаш, коданга киирип кээрге, оран-таңдыга чалбарыыр, чаа эскен шайының бажын ол кескен ыяштың келген уунче чажар.

Бир эвес ыяш  сааттыг  болза аалдың уруглары ону хооруп чиир, шупту кижиге үлээр, артыын боошкунга ораап алыр.Ыяштың экизин ооң шынарын  саадындан билип алыр.Саатты дайнаарга дазыңайнып, амданы чаагай болур болза ону « чаглыг саат» дээр. Шак ындыг чаглыг сааттыг ыяштың шынары эки дижир. ( С.Хомушкунуу-биле)

Ыдык ыяштар

Ыяштар аразындан кезер хамаанчок, ону хумагалаар, хол дегбес ыяштар турар. Оларны ыдык ыяштар дээр. Ол дээрге бойдустуң чайгаар боду бүткен чараш-чаагай ыяштары-дыр. Ынчангаш ындыг ыяштарны шаандан бээр  ыдык ыяштар-дыр деп чарашсыннар, камгалап-карактаар, харын-даа чүдүп, сүзүктеп, тейлээр. Ындыг ыяштарның адын хам дыт, тел ыяш, бай ыяш дээр.

Хам ыяш ( дыт) өске ыяштардан бедик, уну чоон, узун болур. Онзагай демдээ – өрү угланган  ужунуң биче бетинде селбегер будуктары чочая берген, уяланчак көстүр. Бир-бир көөрге, ооң бажында шывык, кургаг ыяштар-биле уя кылып алганы-биле дөмей. Чанында турар  ыяштардан оранчок ылгалдыг,  чамдыкта көөрге,   шилгедек херээжен кижи дүрзүзү-биле дөмейлешкек-даа дег.

Хам дыт кижилерге чыргал-дышты, аас-кежикти шаңнаар чаяанныг дижир.Ону оран-делегейниң, тодуг-догаа  чуртталганың овур-хевиринге дөмейлээр.

Хам дытка чалбарыг

 Калбак арга аразындан

Кара эзим ортузундан

            Кара чааскаан кайгамчыктыг

 Каас-коя ыдыктыг сен. 

         Артыш-саңны аржаан сугну

       Аъш-чемниң үстүн сунуп

         Агым-көгүм үзүп, баглап,

              тейлеп тур мен, мөгейиңер.

Аастыгга амзатпаан

Ак чемим дээжизин
            Аяк-таваам-биле ап, ап көр.
    Эринниге эмзетпээним,
     Эъдим-чемим дээжизин,

           ээгип сундум,эглип ап көр.

                      Өршээ, хайыракан, өршээ-өршээ!

Бай ыяш

Бай ыяш чанында турар ыяштардан база оранчок ылгалдыг көстүр.

Ооң будуктары кедергей хөй, чаңгыс черде бүрүлери бөкперлештир, сырый үнген болур. Ынчангаш бай ыяш дээр. Аңаа чүдүп, сүзүглеп, чалбарыыры дээрге-ле,  мал-маган онча-менди өзүп көвүдезин, ажы-төл хөй, бай-байлак  амыдырал-чуртталганы оштап, дилээри. (О. Ондарныы-биле)

Бай ыяшка чалбарыг

    Оран-таңдым, бай ыяжым,

Ажы-төлүм, өршээ!
           Сарыг-ногаан чочагайлыг,
          Сарыг калбак бүрүлерлиг,
                      Санап четпес,Сая-түмен будуктуг,
       Каптагайның каас-коязы

            кайгамчыктыг бай-ла ыяжы

     Байлап ханмас бай ыяш,

    Буга өөрү бызаалыгдан

      Аскыр өөрү кулунугдан,

               Хөнээ сыңмас анай-хурагандан

      Аалга сыңмас ажы-төлден

                       Авыралдап хайырла, курай, курай!

 

Тел ыяш

Чаңгыс черден кожаланчак кылдыр үнүп келген ыяштар турар (бодаарга чаңгыс дазылдан-даа ышкаш). Олар  чаңгыс дазылдыг ышкаш көстүр. Ындыг ыяшты тел ыяш дээр.

Бурунгу шагда хадың, дыт болгаш чаңгыс дазылдан үнген тел ыяш азы бай ыяшты дагып турган. Хам кижи баштай саң салган соонда, хамнап, артыжааш, чараштап каан чеп, чалама, ак, кызыл пөстерни баглап каар. Оран ээзинге чалбарыыр. Саңны калбак дашка салып, йөрээр. Артышты кыпсыр. Мал-маган өөр-өнер мандып, көвүдезин, ажы-төл сылдангы-сырын чок, омак-сергек өзерин, тодуг-догаа,  амыр-тайбың   амыдыралды  дилээри.

Делегейниң
Тергиин каазы
Тел-ле ыяш!
Хам-на ыяш!
Калбак арга аразындан
Кара эзим ортузундан
Кара чааскаан
Кайгамчыктыг каас-коя ыдыктыг сен.
Артыш, саңны,
Аржаан сугну,
Аъш-чемниң
Үстүн сунуп,
Агым көгүм
Үзүп баглап,
Тейлеп тур мен,
Дагып тур мен.
Мөгейиңер,
Мөөрүкке кертилекке
Чайнап турар,
Чырып турар
Тел-ле ыяш, хам-на ыяш

Ажы-төлдүң
     Куду-сүзүү курай-курай

  Аал ишти
        Эзе-менди  курай-курай!

---