Шээр малды дөгерери

  Өгбелеривистиң өөредиин утпаалыңар. Эр хиндиктиг тыва кижи хөй дөгерип билир турар ужурлуг. Ылаңгыя күдээ-хүреген кижи ол ажылды кылып билбес болза, ооң хүндүткел чедип алыры берге. Ынчангаш аныяк оолдарга хөй дөгерип билири эргежок чугула.

  Тывалар шээр малды дөгерерде, кожа өгнүң эр ээзин чалап алыр. Малын өске кижилерге дөгертири дээрге кижилерге дээр хамаанчок, азыраан малынга дегбес, хилинчек кылбас, кээргээчел чаагай сеткилдиг чон дээрзин херечилеп турары ол. Малды өзээр, согар деп сөстерни база дорт ажыглавас. Тыва кижи дөгерер малының сегелинден каш дүктү чулгаш, өгге азы кажаага ызыртып каар. Ол дээрге дөгерген малдың сүнезини аал-коданынга артып калзын дээш актап ап турары ол болур. Ынчан мал бажы төнүп, хоравас дээр.

  Өзээри. Хойну ээзи чедип эккелгеш, өгнүң солагай талазынга өзээр кижиге хүлээдир. Аалдың элээди оолдарының бирээзи хойнуң бажын тудуп бээринге белен турар. Өзээр кижи хойну ойтур каггаш, чавыдактай олуруптар. Солагай холу-биле хойнуң ийи кырызындан хүлүй тудуп аар. Бажын туткан кижи хойнуң чаагындан бажын аткаар хере итпишаан, оң холу-биле боостаа борбааның үстүнден боой тудуп аарга, өзээр кижи төш хыртыңының адаандаг хол сыңа бээр кылдыр чара кезип аар. Чара кескен черни дамчыштыр оң холун суп кииргеш, баар эъдиниң үстүнден улуг эргек-биле үттей иткеш, ооргада соп чыдар өстү өске эъттерден башкы салааның дузазы-биле ылгап алгаш, үзе тыртыптар. Ам хой өзеттингени ол.

  Өржүүрү. Солагай талакы холдуң мербегей шазындан эгелеп төштүң бажын таварты оң холдуң мербегейинге чедир өржүүр. Төш бажында өржээн черден эгелеп, чондур тавартыр чаактың диштер чоогунга чедир база өржүптер. Хая көрнүп келгеш, төштүң ийи талазында кырлаңнарның кыры-биле ийи талазын өзээн черге чедир өржүүр. Төштүң кырында ийи талазындан өржүттүнген чаглыг кеш, кержең болганы ол. Өзээн черниң алдыы ужундан эмигге чедир дорт өржүүр. Эр, кыс-даа мал болза эмигни ийи талазындан өржүүр.

  Эмиг адаандан чоон шөйүндү аксынга чедиргеш, чоон шөйүндү аксын ийи талазындан өржүп каар. Кудуруктуң ужунга чедир чедир өржүүр. Ооң соонда солоагй буттуң макпалчыының оң талакы буттуң макпалчык шазынга чедир өржүүр. Шээр малды өржүүр ажыл ооң-биле доостур.

   Сояры. Хойнуң солагай талазынга туруп алгаш, өзээн черден шоолуг эвес кешти бижек бажы-биле хозай кезип чоруй, улуг эргек-биле соонче көрүндүр чулгуп бадырар. Кудуруктуң чартыын чулгуп чоруй, ооң бажын кежи-биле арттырар. Ол эътти бузуп турда, бажын туткан кижиге кудуруктан тударга, эптиг. Союп турар кижи хойнуң бажынче көрнүп алгаш, хол база моюнну аактың сегелинге чедир чулгуп чояр. Холдуң артыы талазындан моюн талазынче хозай чулгупкаш, кыры күжү-биле сывыра тыртып алыр. Хол, будун мербегейлерге бичии четпес кылдыр сояр. Бир талазын сояры база-ла ындыг.

   Иштин уштуп, эъдин бузары. Кержеңни бижек-биле бичии союп чоруй, диш-биле ызыргаш, хоора тыртыптар. Мал эр-даа, кыс-даа болза, эмигни хоора кескеш, кержең чанынга салып каар. Холдуң сыыргактарын чүзүнден адырып каапкаш, бажын туткан кижиге эъттиң ийи холундан тутсуп аар. Ийи буттуң сыыргактарын адырарда, кажыктарны чодага арттырар. Өзээн черден солагай холдуң дөрт салаазы-биле дедир туткаш, хозай көдүрүп, шандырның тииниң аайы-биле ийи талаже чара кезип бажырар. Өзээн үдүнден эъттиң солагай холунга тепсир. Адакы шандырны ийи черден үттээш, ийи бутка тепсип каар. Ижинниң эдир чаан ылгааш, деспиге салыр.

   Улуг хырынны ижин көгүнден адырып, шөйндлерни ужулгаш, деспиге салыр. Суук хан кудар чумурну саргыяктан ылгай кезер. Улуг хырында чавананы адыргаш, кержең чанынга салып каар. Өттү камныг адыргаш, ханага азып каар. Чоон шөйүндүнү үш карыштан кыскалатпас.Бүүректерни адыргаш, деспиге салыр. Баар эъдин үстүнден чара кескеш, буттуң бирээзинге тевискеш, ханны тускай белеткээн савага кудар. Баар эъдин долгандыр кезер, ону ужулгаш, пашче дүлүптер.

  Бижекти ээгилерниң мурну-биле өскеткеш, кызыл өөштү, көгдүрээшти кезип, өкпе, чүректи уштур. Чүректи чара кескеш, ханын саваже сы тудуп, аксыр, өкпе, чүректи база пашче дүлүптер.

  Бажын туткан кижээ бажын көдүрткеш, боостаа ханын даштындан суйбай тудуп, сааттарда ханны бадырар. Ол ханны саваже сыргай кудар. Чоон шөйүндүнү долгандыр хозай кескеш, сыңый-биле кады уштур.

  Мал кыс болза, төл савазы биле чоон шөйүндү аразында көгүн салаалар-биле камныг адырар. Төл савазын ылгай кезерде, сигенни катай тудуп алгаш, үзе кеспишаан, «сени кеспедим, сиген кестим» деп үш катап сымыранып чугааланыр. Ол дээрге төл савазынга хүндүткелдиң йөрээли, ёзулалы-дыр. Өс эъдин хозай кезип адыргаш, дүлүптер. Төштү кескеш, ийи макпакты кезип дүлер. Адакы шандырны кескеш, аңдарышкы кылыры-биле ижин аштаан кижиге бээр. Үттүг чарынның мурнуку чүстериниң кырынга бижекти салгаш, чүстү адыра базыптар. Ийи бутту ол-бо талазынче хөлберти салып тургаш, чышпыт чүстери адырар.

  Тыва кижи шээр-даа, бода-даа малдың чүгле чүстеринден, адырар ужурлуг черлеринден адырар. Кайы-хамаанчок балды-биле одура шаап, үзе-чаза үүрмектеп болбас. Чүге дээрге азыраан малыңны хүндүлевейн турарың ол боор. Үүрмектеп каапкан сөөктүг быдаа ижерге, айыылдыг бооп болур. Чоданы сыкпас, бүгү назынында аскак кылаштаар дижир. Үттүг-чарынны үзе какпас, кадыр черден азы мунган аъдындан  аңдарлыр дижир (М. Кенин-Лопсан, Тыва чоннуң бурунгу ужурлары)

   Эъттиң даштыкы талазын хөлберти салып тургаш, ужалаарынга болгаш ээгилер сегеринге эптиг кылдыр изей кескилеп алыр. Оң буттуң чода сиири-биле сөөк аразын үттээш, солагай холдуң кырызынга ылдыртып алгаш, бут эъдин ужалай кеспишаан, бутту чүзүнден адырар. Ээгилерни сөгерде, муң ээгини үттеп, салаалар-биле тудуп алгаш, кара эъттиң чамдыызы беги бажынга баар кылдыр, бижекти ишкээр-дашкаар кылаңнады тутпушаан, чүстерин үревейн адырар. Молдурук чүзүн боостаа башка артар кылдыр адырар. Моюнну хендирбеден адыргаш, боостаа эъдин ылгап, адыра кезер. Кызыл өөштү сывыра соккаш, чаг сугары-биле бажын туткан кижиге бээр. Хендирбелерни тудушкан чүзүнден адырар. Ужаны кудурук бажындан сойгаш, моюн-биле кады аскыга азар. Чаактыг башты кештен адыра кезер. Баштын кастыында чаак бажының чүзүн бижек-биле хозап, дылдың өк-биле аразын адыра кезип, чаак бажын сыкпайн, эптиг адырар. Адырттынган чаактыг башты эрнинден үттээш, азып каар. Кешти хандан арыглааш, хере чадар.

  Өзээн кижиниң хууда чиир эъттеринге боостаа эъди, өс эъди, сыырар өкпе, хамааржыр. Оон кандыг эътти салырын, эът үлээн кижи билир. Бажын туткан кижи кержеңни, эмигни шиштээш, өзээн кижи-биле үлежип чиир. Чаг аңдарган кызыл өөш, согажалаан чавана бажын туткан кижиниң хууда чиир эъттери болур.

  Тыва улустуң чүдүлгелиг чаңчылы – хой чылдыг кижи хой өзевес.

---