Буян-кежик хавының ужур-утказы

  Кежик хавы дээрге, бажыңга буян-кежик доктаадыр, торгудан даараан тускай хап. Кежик хавынга мал-маганның кежиктээн кудуруунуң дүктери, ажы-төлүнүң хылбыктаан чажы турар. Кежик кижиниң амгы болгаш эрткен чуртталгада кылып чораан буянындан чыглыр, хемчээли оон хамааржыр.

  Кежик хавын өгнүң кыс ээзи бодунуң холу-биле даарап алырга, эки дээр. Хемчээли өгнүң эр ээзиниң адыжын чада тудуптарга, адаа ол хире болур, а узуну шенектен салаа баштарынга чедир. Ынчаар даарап алырга, ол өг-бүле боттарының хемчээли-биле, күжү-биле кежиин чыып ап турар деп санаар.

   Кежик хавын ай санында, айның бир чаазы (аныяк, чаа өзүп кел чыдар ай), сес чаазы (чартык ай), он беш чаазы (бүдүн төгерик ай) турда артыжап, күзелин дилеп чугаалаар. Шагаада ыяап-ла сергедир номчудуп, курайлаар, далган-тараа немээр, үнүп кээр чыл кежиктиг, тодуг-догаа болзун дээш. Ынчангаш хапты шуут чык долу кылдыр долдурбас, хоска арттырып алырга, ам-даа немей кежик кирзин дээн уткалыг. Номчудуп алырга, ынаар бурганнар эки сеткилди хайырлап, йөрээп, алдын элезиннер азы чаашкын суу дозуп алган-биле дөмей. Ооң күжү чыл болур. Ынчангаш Шагаа, Чаа чыл байырлалдарында күжүн улгаттырып, курайлап, кежик кыйгырып алырга дыка эки.

   Кежик хавының хевири чүге борбак дизе, төнчү чок дээн уткалыг. Каш-даа кижи кире бээр, азыглары чок өг-биле дөмей. Чалбарып, дагып чораан оран-таңдызының дажын, азы ыяжын, тараа далганын, чеминиң дээжизин чашкаш, кежик хавынче суп ап болур. Кежик хавын өске кижи көрбес, кижи белинден кудулдур аспас, салбас. Кижиниң бажындан өрү азып, шыгжаар болза, эки. Хүн ашканда, кежик хавын ажыдып болбас. Хүн үнүп олурда, артыштыг сүтке кежик хавындан чем дээжизин холааш, чажып чоруурга, буян кежик доктаар.

   Амгы үеде кежик хавын канчаар даарап, ажыглап чоруурун, ооң иштинде чүүлдериниң дугайында, оларны шын чыыр чуруму-биле таныжаалыңар.

   Кызылдың “Дамба Брайбулинг” аттыг хүрээге камбы-лама Орлан-Маадыр Когуй-Маадырович Ондарның буян-кежик хавының ужур-утказын тайылбырлаан улуг өөредигни чонга дамчыдып, чырыткан Саглай Малбык-оол биле Сайлык Бадыргының бижээн чүүлүнден  алырга, өг-бүле бүрүзүнге кежик хавы турарга эки. Ол бодунче эки чүүлдер кыйгырар, көвүдедир шынарлыг болур. Иштинде бар чүүлдерни арбыдадыр. Ооң мурнунда чыып, ажыглап турганыңар болгаш амгы үеде белен кылып каан хүрээ чанында садыгларда садып турар кежик хаптарын база ажыглап болур. Чүгле эргижирей берген кежик хавын чаартып, солуп алырын сүмелээн. Эрги хаптарны хүрээге эккеп азы бажыңга отка артыш сывы-биле өртедиптер, бокче октавас. Иштинде чемин ыдыктыг черже чалаптар.

Кежик хавының өңү

   Кежик хавын даараарда, өңнерин сагып тургаш, даараар. Адаанче, кырынче: дөжээ болгаш адаккы өң ногаан болур, ооң кыры кызыл болур. Ортузу ак. Ооң кыры сарыг. Эң кырынга көк өң турар. Ногаан өң – ыяш күжү (энергиязы), ол өзүп, көвүдээриниң шынарын илередип турар. Кызыл өң – от кезээ, күштелдирер дээштиг. Ак өң – демир элементизи (алдын-мөңгүн, минералдыг байлактар чер иштинге тыптыр), сарыг өң – чер күжү (энергиязы). Эң кыры көк өңнүг болур, ол дээрге суг күжү. Ыяш эки өзери-биле кырындан суггарып турары дег, кылдыр өңнерниң чурумун сактып ап болур. Кежик хавының ишти сарыг азы кызыл өңнүг болур.

   Кежик хавының иштинге баштай 5 аңгы кадактарны чадып, киир суггар бис, чартыы даштынче уштунуп келген турар кылдыр. База-ла өң чуруму ёзугаар: ногаан, кызыл, ак, сарыг, көк. Кежик хавының ишти сарыг болурга – бай болур, а кызыл болурга – ниити чедиишкинниг болур. Белден бедик черге шыгжаар, бурганнар чанынга азы бедик, арыг, ыдыктыг черге салыр. Көстүп турар черге шыгжаарга, ниити өг-бүле чедимчелиг, чедиишкинниг болур. Көзүлбес кылдыр шыгжап алырга, байыыр, кежик, өнчү-хөреңги арбыдаар. Шоочалаар аптара, шкаф иштинге суп ап болур. Аргалыг болза ыяш чүгү база фен-шуй өөредиинде байлакшыл чүгү – чөөн болгаш мурнуу чөөн чүкке шыгжаарга эки.

  Долдурган кежик хавын баштай көк, оон сарыг, ак, кызыл, ногаан кадак-биле дуглаар. Аксын чаза муңгашталдыр шарывас – бичии бош кылдыр шарып алыр.

Буян-кежик хавының шын чыыр чуруму:

1. Баштай 5 аңгы кадактарны хаптың иштинче чадар бис: ногаан, кызыл, ак, сарыг, көк.
2. 4 баштыг очур (Натсак Доржу) – 1 (ол бо ёзулалды күштелдирер, дөрт чүктен эки чүве эккээр.
3. 5 аңгы тараа (фасоль, кукуруза, арбай, сула, чочак-тараа). Гречка, пшено, рис турбас. Ол тарааларның өңү аңгы-аңгы болуру күзенчиг: ногаан, кызыл, ак, сарыг, көк. Бай, тодуг болур дээш чыып, сугар.
4. Хапта суп каан 6 ыдык үрезин (ыдыктыг черге бурган башкы өөредиин берип турда, өзүп турган үнүштерниң үрезиннери). Эки чүүлдү тарып алыр дээн уткалыг.
5. Эм оъттар (Тываның, өскен-төрээн чериниң кадырып каан эм оъттары, сывы, кады).
6. 9 эртинелер: алдын, мөңгүн, шуру, коралл, жемчуг, бирюза, нефрит, ракушка, чес, демир. Аргалыг болза шын эртине даштар болза эки, күжү улуг болур.
7. Алдын шуткумал (слиток), сувенир хевири – 1 азы 3.
8. Очур ийи талалыг – 1.
9. Боттарының эдилеп чорааны каасталгалары (саарзык чыдар алдын, мөңгүн эдилелдер, чинчилер).
10. Саржаг (бичии хап ишти).
11. Кызыл мал дузу (бичии хап ишти).
12. Тыва шай (адыш хире).
13. Тыва арбай далганы.
14. Курут (бир адыш ишти).
15. Ыдыктыг черден довурак, даштар. Анаа албас, орнунга ак чем, конфета, чигирден салып, сүттен чашкаш азы саң салгаш алыр. Торгуга ораап алыр.
16. Бай кижи өдээнден довурак азы даш. Ээлеринден холун актааш, дилеп алыр, оорлап болбас.
17. Көпеектер – 1, 5, 10, 50, демир акшалар – 1, 2, 5, 10.
18. Саазын акшалар – 10, 50, 100, 500, 1000, 2000, 5000. Акшада сериязының сөөлгү саннары 8 биле 9 деп сан-биле төнген.
19. Өске чурттар акшалары.
20. Төрээн чериниң довураа азы дажы.
21. 5 аңгы өңнүг удазынга 2 баштыг очурну баглааш, хендирин кежик хавындан үнүп келген кылдыр арттырып каар. Очур хаптың ортузунга турар. Ону таварыштыр эки күш кежик хавынга кээр.
22. Чаагай чыттыг хоюг айдыс.
23. Кургаг сүт (бичии хап ишти).
24. Ары чигири.
25. Аржаан суу. Хем суу (бичии аксын хаар шил иштинге).
26. Хөй ажы-төлдүг кижиниң ажы-төлүнүң хевиниң кескиндизи.
27. Бодунуң ажы-төлүнүң хылбыктаан чаштарының дүктери (торгуга ораап алыр)
28. Малдыг улус малдарының дүктерин бичии - бичииден кезип алыр.
29. Ыдыктыг улуг лама башкының хевиниң, эдилелиниң быжындызы азы ыдыктыг хүрээниң девискээринден даш азы довурак.

   Кежик хавында кирген чүүлдерниң тургузуу 25-37 болурга, дыка эки деп санап турар. Бай Намзырайның номналы-биле ёзулал эрттирер. Чылдың-на кежик хавын сергедип, курайлап, күжүн чаартып алыр.

---