Шээр малдың иштин аштап, арыглаарының чуруму

   Хой азы өшкүнүң иштин аштап, арыглаарда, дараазында чүүлдерни белеткээр:

   Хан кудар сава. Ол савага дус, доорап каан согуна, кулча азы койнутту ханны амдан киирери-биле каар.

   Деспи. Ону малдың иштин салыр дээш белеткээр. Өске савага арыг суг кудуп алыр.

  Хой азы өшкүнү өзээш, союп дооскаш, иштин ужулгаш, деспиге салыр. Дораан-на баарда өттү кичээнгейлиг адыргаш, октаар. Өт чарлыр болза, ол эътте чиир чүве чок деп билип алганы дээре. Иштин аштаарда, тываларның шаг-шаандан бээр сагып чораан чурумун сагыыр. Ижин аштаары тускай чурумнуг. Чавана, улуг  хырын, кергиек, саргыяк, чумур, шөйүндү, мөөн, баарзык, дескинчек деп аттарны таныыры чугула.

  Чурум аайы-биле мындыг:

1. Улуг хырындан чаваназын хоора тырткаш, изиг хүлге борай туткаш, өг ханазының караанче киир идип каар.
2. Чаваганы адырган соонда, хырын биле кергиекти аңгылааш, хырынның чинин төгер.
3. Кергиек биле саргыякты аңгылааш, кергиекти аштап чуур.
4. Саргыякты чумурдан аңгылааш, кыдыынче салып каар. Саргыяк хөй каъттыг болгаш аштап-арыглаарынга хөй үе херек. Эгезинде-ла бичии уругларга дагзып болур. Ону чини-биле арттырып, доңуруп болбас, анай-хураганга хорамчалыг дижир.
5. Чумурну шөйүндүлерден аңгылаар. Шөйүндүлерни чада, эптей салгаш, чумур адаанда шөйүндүнү элээн узун кылдыр тырткаш, үзе соп алгаш, аштап чуур. Чумурда чиңге шөйүндүнү арттырып алганывыстың кол ужуру – ону хан аксы шарыырынга ажыглаар.
6. Чиңге шөйүндүлерни мөөнден аңгылаарда, чумурдан арттырып каан шөйүндүнүң аксын дүүй тыртып кааш, эптии-биле сывырып эгелээр. Шупту шөйүндүнү сывырып алгаш, мөөнге хан аксынга чедер хире шөйүндүнү арттырып каар, өскезин хол-биле аргамчы орааганы ышкаш хүн аайы-биле орааш, адак сөөлгү арткан шөйүндүнү бичежек төгерик кылдыр ораай туткаш, хой өзээн кижиге шупту шөйүндүлерни үзе кестирер. Ол кезерде, бижектиң бизин өрү кылдыр тудар. Ам кезип алган шөйүндүнүң чинин төгер, эки сызып хаңгырлаар. Хаңгыр дээрге кандыг-даа малдың шөйүндүзүнүң, баарзык, дескинчек, кургулдайның чинин аштаан соонда артып каар ажыг бүдүмел. Эртен дөгерген малдың шөйүндүзү ирик болур, ынчангаш кончуг камныг аштаар. Шөйүндүнү эки хаңгырлавас болза ажыг болгаш мүнү чинзиг болур. Аштап, хаңгырлааш, ортузундан баглай тырткаш, салып каар.
7. Шөйүндүнүң соонда мөөннү арыглаар. хаңгырлаар. Мөөннү чинге мөөнден аңгылап алыр. Ону аңгылаарда, арттырып каан шөйүндүде үш-дөрт илиг хире черде чиңге боолук бар. Ол чиңге черден бижек-биле кезип алыр. Мөөнде шөйүндүнү дыңзыг тыртып болбас, дөзүнден уштуна бээр, орнунга ойбак артып каар. Ынчап барза, хан кударга төктүр, ынчангаш оваарымчалыг аштаар.
8. Чиңге мөөннү дескинчектен аңгылааш, аштаар. Дескинчектиң аксын улуг кылдыр чиңге мөөнден кезип алыр. Хан кудар таварылгада ол кончуг эптиг.
9. Дескинчекти аштаары. Ол ижин аштаарының харыысалгалыг кезээ. Кожууннар аайы-биле аңгы-аңгы. Чижээ: Эрзинниң Иргиттери дескинчекти ийи каът кылдыр чара тырткаш, чинин арыглаар. Хаңгырлаары берге боорга, чидиг бижек бажы-биле чара кескеш, өске кижиге туттуруп алгаш, сивирип кааптар. Ынчаар арыглаан дескинчекти кургулдайга аңдарар. А оюннар хөй кезии дескинчекти хевирин үревейн аштаарлар. Баштай чинге мөөнден арттырып алган ужунче арыг соок сугну кудупкаш, ол сугну дескинчекти дескиндир чүгүртүптер. Дескинчекте чин кевиг болур, ынчангаш ону суг кудуп албайн аштаарга, дескинчектиң иштин ийлеринге хөй чин чыдып каар. Суг чүгүртүп каан дескинчектиң чинин төгери белен. Чинни аштап, арыглааш, ам хаңгырлаар. Хаңгырлаарда мындыг:  ол-ла өзеп турар малдың өкпезинде салаа ышкаш чиңгежек өкпежик бар. Ол өкпени үзе кезип алгаш, аштап алган дескинчээнге хөй эвес сугну куткаш, өкпени киир суккаш, үрүптер. Хей биле суг өкпени дескинчекти дескиндир чүгүртүптер. Ол өкпе дескинчектиң кыдыгларынга дээп, хаңгырны арыглап алгаш баар. Ийи-үш катап ынчалдыр аштаан соонда, дескинчек арыг, хан кударынга белен болур.
10. Баарзык чаглыг болгаш, ону аштаары дескинчектен берге. База-ла хөй эвес сугну кудупкаш, сугну баарзыкты дескиндир чүгүртүп тургаш, чинин аштаар. Хаңгырлаарда, үстүнде айытканы ышкаш өкпени чүгүртүр.
11. Кургулдайны аштаарының мурнунда дараазында чүүлдерни кылыр: кургулдайдан сыңый хавын адырар; бир эвес өзээн малывыс кыс болза, кургулдайдан төл савазын аңгылаар.

  Ону аңгылаары тускай чурумнуг. Кургулдай биле төл  савазын эң чиңге черинге чедир кезип алгаш, ооң кырынга ийи-үш хире сигенчигешти салгаш: «Сени кеспедим, сигенни кестим. Өршээ, хайыракан!» – деп чалбарааш, кезип алыр. Оон төл савазын ыраткаш, кургулдайны аштаар. Чогум кургулдай аштаары белен. Аңаа колдуунда  хоргал   чоруур. Ол хоргалды чиңге талазындан чоон уунче сыза туткаш, аштап кааптар.

  Шээр малдың иштин аштап алганывыс ол.

---