Уруг бажын кыргыырының дою

Тыва улустуң уруг дою чаш уруг үш харлап чорда болур турган. Шаанда болза чаш уруг иезиниң иштинге чорда, бир харлыг, үш харлаан уруг дээрге амгы шагның календарын ёзугаар ийи харлаан уруг бооп турар деп билип турган.
Бичии оол азы кыс кижи үш хар чеде бээрге, ада-иези оглунуң азы уруунуң бажының дүгүн кыргыдар хүннү тускай айтырып алыр. Ооң утказы болза үш харлаан уругну өнчүлендирери болур. Бажын кыргыдып турар бичии кижиниң төрелдери база чоок кижилери чыглып кээп, ол кижиге өнчү кылдыр мал-маганны айтып, белекке бээр.
Ол ёзулалга чалаттырган кижилер дээрге ол бичии кижиниң даай-авалары, даайлары, күүйлери, кырган-авалары, дөргүл-төрели болгаш күзелдиг кижилери болур.

Бичии оол азы уругнуң чажын кезер кижи – эң улуг даайы кижи хачыны актап алгаш, ооң тудазынга ак пөс азы кадакты баглап алгаш, бажын таартып турар чаштың бажын чассыдып суйбааш, үш долгандыр хачы-биле хүнгээр алзы кыргыыр. Оон даайы чаш оолдуң бажының оң талазындан бир шымчым дүктү үзе кыргааш, авазынга тутсуп бергеш, мынча дээр:
– Чаш оглумнуң бажының дүгүн кыргыдым. Мен ышкаш узун назылыг боор сен. Сеңээ кулуннуг бора бени белекке берип тур мен. Ооң соонда:

Ак дээрим,
Актаан хачым, өршээзин!
Тос дээрим, өршээзин,
Тос ада-үрени мандызын!

Кезер дээш кеспедим,
Кедизинде бажының дүгү чаагай болзун!
Кыргыыр дээш кыргывадым,
Кырыыже дээр бажың дүгү дүшпезин!

Эр бооп доругуп өзер болзун,
Эзерлиг аътты мунар-ла болзун!
Эгинниг чүве эңнешпес болзун,
Эрбенниг ааска алыспас болзун!

Назы-хары, мен дег, узун болзун,
Аксы-дылы, мен дег, тоолчу болзун!
Уйгу хавы болбас болзун,
Улуг сеткил сеткивес болзун!

(Куулар Кенденчик Сембилович сактып алганган, 1901-1975 чылдарда чурттап чораан. 1973 чылдың август 5 чаазында дыңнап бижээн. Чөөн-Хемчик кожуун. Хөндергей суур).
Ол болза үш харлаан бичии оол кижини хуузунда өнчүлүг кылдыр йөрээп кааны болур.

Кыс уруг үш харлаанда, хамыкты мурнай даай-авазы актаан хачыны туткаш, ооң бажының дүгүн кыргыыр.
Бичии уругну чассыдып, чажын суйбааш:
– Мен ышкаш улуг назылыг бол, уран-шевер бол. Сеңээ белек кылдыр бызаалыг инекти бээр-дир мен – деп, ол чугаалааш, бир шымчым кескен дүктү кыс уругнуң иезинге берип каар. Ооң соонда даай-авазы йөрээлин салыр:
Ак сүдүм чаштым.
Ак оруун алгадым.
Кыргыыр дээш кыргывадым.
Кыраан назынында бажы дүгү дүккүр болзун!

Куъдун Эмегелчин ээрен
Хумагалап турар болзун!
Кулактары дыыжы болзун,
Карактары көскү болзун!

Бора хек дег, ыраажы болзун,
Мочурга дег, өзүген болзун!
Торлаа дег, өргүн болзун!
Тогдук дег, чараш болзун!

Чон кайгаар шевер болзун,
Чораан чоруу бүдүнгүр болзун!
Улуг кижи көргеш, шайын хайындырар болзун,
Уруг кижи көргеш, курудун сунар болзун!

(Донгак Барыкаан Хуралбайевна сактып алганган, 1898-1975 чылдарда чурттап чораан. 1973 чылдың август 9 чаазында дыңнап бижээн. Чөөн-Хемчик кожуун. Хөндергей суур).

Үш харлаан уругнуң бажының дүгүн кыргаан хүндүс ооң ада-иезиниң өөнге келген дөргүл-төрелдери, чоок кижилери чаш кижиниң бажының дүгүн бир шымчымны кыргааш, хире-шаа-биле белектерни бээр. Кыргып каан дүктү хаш хап иштинге суккаш, авазы сыртыының иштинге шыгжап аар. Ооң соонда үш харлаан уруг бажының дүгүн кыргаан болгаш чыглып келген төрелдерин, кижилерни шайладып хүндүлээр.

Уруг дою дээрге уругнуң хуу өнчүлүг болганын байырлап турары ол болур.
Бичии кижиниң бажының дүгүн кыргаанда, белек айтырары база ужурлуг: адазы ыяап-ла төлдүг азы эжеш мал айтыр. Кулуннуг бе бергеш, кулунчактың адын Калчан-Шилги деп адап болур.
Үш харлаан уруг бажын кыргышкан өске кижилер, бичии кижиге чүнү белекке бээрин боттары билир. Оол уруг болза, эр кижиниң эдилелин болгаш эт-херекселин бээр. Кыс уруг болза, ава кижиниң эдилелин болгаш эт-херекселин бээр.
Бажының дүгүн кыргыткан оол болгаш кыс уруг белекке алган мал-маганын боду карактажыр, ада-иезинге дузалажыр, топтуг-томаанныг болгаш дыңнангыр бооп өзер. Белекке алган херекселдерин база алган эдилелдерин улгаткыжеге дээр камныг эдилээр. Олар өзүп келгеш, тускай өг-бүле тудар, ынчангаш ол бичиизинде үш харлыында алган белектери боттарының хуу өнчүзү болуп артар.

Бичии үш харлаан чаш кижиниң мал чүзүнүн таныптар апаары, эт-севинге камныг болуру, база ада-иезинге дузалажы бээри бистиң эрте-бурунгу ада-өгбелеривистен салгал дамчып келген чаагай чаңчылы болуп турар.

---