Тываларның олуттарының дугайында ужурлар

Эзер - аъттың сынын чазаар, олут кижиниң сынын чазаар.

Тыва кижиниң олурары эрте-бурунгу шагдан бээр туруп келген тускай ёзулалдарлыг. Кижиниң олурарындан ол кижиниң эрге-дужаалын билип ап болур.

Баскактанып олурары. Өгге улуг назылыг азы хүндүткелдиг кижи кирип келирге, аңаа тускай олбукту уштуп салыр, шыырак өгнүң кижилери шак ынчаар уткуур. Балдыры кошкак кижилер чымчадыр эттеп каан хой, өшкү, молдурга болгаш аң кежин хүндүлүг кижиге олбук кылдыр салыр. Дүжүметтер, даргалар, ламалар болгаш эң улуг назылыг кижилер баскактанып олурар, анаа карачал кижилер баскактанып олурбас турган. Баскактанып олурары дээрге олбук кырынга ужазын дегзи олурупкаш, ийи чодазын олуй-солуй салыптар. Солагай будун оң талакы будунуң балдыр адаа-биле эрттирер. Оң будун солагай талакы буттуң чода дашты-биле эрттирер.

Сөгедектей олурары. Чүвени шымбай билир апарган эр, кыс кижилерниң өгге колдуг олурар олуду - сөгедектей олурары болур. Ылгал база бар. Эр кижи дижик. Оң талакы будунуң чодазын черже азы ширтек кырынче чыпшыр баскаш, солагай талакы будунуң улдуңун черге дээстир олуруп алыр. Сөгедектей олурган оол, хөректээштиг болза, ынчаар олурар, бир эвес узун тоннуг болза, ол тонунуң эдээн солагай талакы дискээниң кырынче дүгүн көзүлдүр аңдара тыртып алыр. Кыс уруглар болгаш кадайлар сөгедектей олургаш, тонунуң эдээн идииниң майыынга чедир, буттары көзулбес кылдыр сула бадырыптар, тыва чоннуң тоолдарында безин кадай кижи эдек адаан ашпас чораан.

Дис баштап олурары. Өгге дис баштап олурары шуут хоруглуг. Черниң черинге дис баштап олуруп болур, ол ховар таваржыр. Дис баштап олурары дээрге ийи буттуң дис баштарын черге дээстир олургаш, ийи балдырынга дөңмектиң иштии талазын чыпшыр олуруптары болур. Эрги Тываның үезинде херек үүлгеткен кижини дис баштадыр олурткаш, ооргазындыва савааш-биле кагар шаажылал турган.
Күдүк базып олурары. Сөгүрүп тейлээрде, күдүк базып олурар ужурга таваржыр. Ийи дискээн черге азы ширтекке үстүргеш, ийи буттуң бажын – идик улдуңнарының бажын черге азы ширтекке шаштыктыр олурар. Өгге күдүк базып олурары хоруглуг. Мөргүл кылып турар өйде азы эргетеннер көрүп каанда, карачал кижилер күдүк базып олурупкаш, тейлээр турган.
Өгнүң иштинге болгаш улус чыылган черге канчаар олурбазын, ада-иези уругларынга хамыкты мурнай айтып бээр. Эзер - аъттың сынын чазаар. Олут - кижиниң сынын чазаар. Хоруглуг олуттар уттундурган, оларны аныяктар база билип алыры чугула.

Будун көстүп олурбас. Бо олут база кым-бир кижи азы ол-ла өгнүң бир кижизин ийи будун отче углай көстүп алгаш, олуруп болбас дээрзин элдээртип турар. Чон чыылган черге кандыг-даа назынның кижизи будун көстүп алгаш олурбас. Чалгаа кижи будун көстүр дижир.

Дазалап олурбас. Солагай будун солагай талазынче, оң будун оң талазынче хере теп алгаш, олурарын дазалап олурары дээр. Өгге-даа, черге-даа, чыылган кижилер аразынга-даа дазалап олурары шуут хоруглуг. Ыядыр арны чок, ылбыраар кежи чок кижи дазалап олурар дижир.

Будун хачылай олурбас. Ширтек кырынга олурган кижи ийи будун бурунгаар кезе тепкеш, оң талакы чодазын солагай талакы чодазының кырынга салыптарын буттарын хачылай олурары дээр. Ийи будун бурунгаар кезе тепкеш, солагай чодазын оң чодазының кырынга салыр кижи база туруп болур, ол база-ла будун хачылай олурганы болур. Будун хачылай олурарга, өскүс калыр дижир.

Холун черге даянып олурбас. Өгге-даа, черге-даа холун чер даянып олурбас. Черге олурарын олургаш, ийи холу-биле чер даяндыр олуруптарга улуг улус: «чер чүктеве» дээш, орта олуртуп, сургаар.

---