Тыва чоннуң чаш уругга хамаарышкан бурунгу сагылгалары

Шаандан бээр ажы-төл-биле холбашкан дүрүм-сагылгалар, чаңчылдар, ёзулалдар болгаш хоруглуг чүүлдер турган:

1. Шаанда ава кижи божуптарга, үш хонгаш артыжаар турган. Уруг сыртыын кидис хапка суккаш, өгнүң хүн үнер чүгүнге бичии оңгар каскаш, арбай-биле дескилей хөмгеш, ширтек-биле базырар.
2. Божаан уруглары дораан чок болур кижилер уруг төрүтүнерге-ле, «багай» ат-биле адап алыр чаңчылдыг турганнар. Аза-шулбус чаш уругнуң «багай» адынга будалып, өскээр тайлып, чоруй баар дижир. Тывалар чаш уругларынга ийи аңгы ат тыпсыр турганнар. Ёзулуг адын улгады бээрге адаар.
3. Ийистер төрүттүнерге, улуг найыр кылып байырлаар. Ийистерниң кайызы-даа кыс, азы эр болур болза эки деп санаар, а бир эвес бирээзи кыс, өскези эр кылдыр төрүттүнген болза, кайы бирээзин төлденмес улуска азырандыга бериптер чораан.
4. Ава кижи божуптарга, чеди хонганда хойну өзээш, изиг кара быдааны ижиртир.
5. Шаанда чаа төрүттүнген чаш уругну эмзирер мурнунда, ие кижиге тооргу хинин ижиртир турган. Бир эвес иезиниң эмииниң сүдү дүшпээн болза, чаш уругну уруг-дарыы онча-менди чоруур кадык хережээнге эмзиртир.
6. Лама азы хам-биле сүмелешкеш, аал иштиниң улустарындан өске кижилер киирбес хоругну ажыглап турганнар. Салымы болгаш көрүжү багай кижилер өгже кирип, чаш уругну көрүптер болза, сылданып аарааш, бүрлү берип болур. Өске кижи киирбес дээш, өг даштынга ызырар ыт баглап алыр, херектиг кижилер келирге, даштыгаа ужуражып, чугаалаажыр, өгже киирбес. Мындыг хоруг үш чыл уламчылап болур. 
7. Уругнуң хинин кескен тудугжу авазынга ак баштыг хойну белекке бээр.
8. Божупкан ава кижи уруунуң хинин кескен иезинге эттеп каан хой кежин, бүдүн сарыг шайны, ак пөс кескиндизин болгаш ак-көк өңнүг кадакты белек кылдыр сунар.
9. Чаш кижи төрүттүнерге, доп-дораан ону кавайлаар чораан. Ону кавайлаар мурнунда кавайны эккелгеш, ооң кырынга эник ытты чыттыргаш, кавайлай каапкаш, ооң соонда төлдү кавайлаар. Бир эвес эник ыт чок болза, ол кавайга чаш кижиниң эң улуг назылыг кырган өгбези азы кырган-авазы бажын салып чыттырар, ол бажын кавайлатканы болур, чүгле ол ёзулалдың соонда, хөй уруглуг ие кижи чаш төлүн ол кавайга кавайлаар.
10. Чаш уругну кавайга хамаан чок чыттырбас. Кавайны ыяап-ла артыжаар, диргизидер, чүмнээр турган – ол дээрге ону ыдыктаары болур.
11. Чаш уругну улааравазын дээш, адыгның азы бөрүнүң диштерин, дыргактарын камгалал кылдыр кавайга азып каар.  
12. Кыс уругнуң кавайын чинчи-шуру-биле, оол уругнуң кавайын октуң холазы-биле каастаар турган.
13. Чаш уругнуң дүшкен хинин бичии хапка шыгжаар. Ол хапты кырган-авазы ус-куштуң уязынг дөмейлей даараар. Оолга көк өңнүг, кыска кызыл өңнүг пөстен даараар. Хинни ол хапчыгашка шыгжаар. Ол хапты үш азыындан халбактааш, ооң соонда кавай эңмээнге чыпшыр даарап каар. Ие кижи чеже божааныл, ынча санныг хин шыгжаан хаптар турар. Өгге келген кижи кавай эңмээнде халаңнадыр азып каан хин шыгжаан хаптарны көргеш, ол өгде чеже уруг барын билип алыр.
14. Чаш уруглуг кавай ааткыышта астынган турар, орун кырынга чыдар, өгнүң ие кижи олурар талазынга доктааган турар ужурлуг.
15. Уруг чок кавайны ак энчек-биле азы тон-биле ораагаш, чыышкынга чажыра кадагалаар.
16. Уруг кавайын ээн каап болбас. Ооң иштинге чинчилиг азы кажыктыг хапты, хынныг кестикти, хөм чүстүктү, чиг тараалыг хапты салып каар.
17. Кавайны үреп болбас, октап болбас, кайы хамаанчок черге салып болбас.
18. Ие кижи хенертен божупкан болза, кавайы белен эвес турган болза, чаш уругну деспиге кавайлаар турган. Деспини теректен кылыр турган. Уруг кавайлаан деспини өгден үндүрбес, ачылаан кижиге бербес, кончуг камныг эдилээр.
19. Ава кижи кавайда чаш төлүн өпейлеп оргаш, улуска чугаалавас бодалын илередип ырлаар.
20. Кавайны дашкаар үндүрбес, доңгайты салбас, будувас.
21. Чаш уругну даштыгаа караңгыда ыгладып болбас.
22. Хүн ашканда уруг дыргаа кеспес.
23. Чаш уругга балык эъди чидиртпес.
24. Чаш уругну коргутпас.
25. Чаш уругну кичигелевес.
26. Чаш уруг караа кылаңнатпас.
27. Өгге чаш уруу удуп чыдар үеде даштын ажыл кылып үнер апарган таварылгада, кавай чанынга чидиг баштыг кестик, азы бижек, азы хачы арттырып каар.
28. Уругларның дижеп турар үезинде дүшкен дижин чаг иштинге ораап алгаш, ытка каап бергеш: «Бертик дишти чигеш, кадык дижиң бер» деп чугаалаар.
29. Карак дискектээнде карактың дискектээн талазында холунуң биче салаазынга кызыл удазын баглааш: «Тос каът довурак, алды-чеди каът чер алдынче кир» деп тарбыдаар.
30. Дүне када уруглар улаараар апаарга, тенниг кызыл-хараган будуун өг эжиинге азып алыр. Аза четкер кызыл тенниг харагандан база кызыл сөөскен сыптыг кымчыдан коргар дижир.

---