Шагаа байырын йөрээри

Шагаага күзүн-не белеткенип эгелээр. Улуг боданы соккаш, «шагаа чеми» дээш, аңгы шыгжап каар. Семис хойну, иртти өлүргеш, үүжелээр, үүргенелиг, чодураалыг чөкпектерни (кадыктарны) база-ла тускайлап куткаш, шагаада бузары-биле шыгжап каар.
Шагаа эрги сан-биле кыштың адакы айы төнгенде, частың башкы айының бир чаазында болур. Айның каштың хүнүнде болурун Айдан билип алыр. Ай долу турда, айның ортаны, азы 15-жи дээр, улгадып орар чартыы 8 чаа, бичелеп орар чартыы 22-ниң хүнү дээш оон-даа ыңай.

Чаа үнген айның 3 чаазында «дээрге» көстүп кээр. Шагаа частың башкы айында чаа үнген Ай көстүп келиринден ийи хонук бурунгаар болур... ол уеде аалдар бүрүзү белеткенип эгелээр. «Шагаа чеми» белеткеттинген, чуңгулаар, мыйгыртыланыр черлер белен, оюн херекселдери - шыдыраа, даалы, тевек, кажык - дөгерези белен турар. Аал бүрүзү коданын аштап ширбиир, артыш, шаанак-биле каастаар. Аъш-чемин белеткээн соонда, орай кежээден эгелээш, тоол-дажып, тывызыктажып хонар.

Частын башкы айы унуп кээрге, узун назылыглар тейже унгеш, оран-таңдызынга чалбарып, саң салыр. Эъттиң эң хүндүлүг черин: төжүн, чарнын саңның, кыдыында отка салып, оран-таңдызынга чалбарып, ээзин өргүүр, чээрген-биле чалбыышталдыр одапкан саңче үс-чагны сүүледир кудуптар. Артышты база салып каар. Тос-карак дээр чажыг чажар ыяш-биле ак чемниң дээжизин чажып чалбарыыр. Ол уеде аныяк өскен улуг улус шупту чолукшуур, амыр-мендизин солчур. Саң салган черге арыгланып, харга аңдаштанып, кактанып, эрги чылдын хир-чамын, көп-багын арыглаар. Белек-селээн сөңнежир.
Улуг-назылыглар ак кадакты ийи холунуң өрү көрүнген адыжынга арта каггаш, чолукшуур дээн кижизинге «Амыр-ла!» дээш, сунар. Улуг кижи амыр-мендизин харыылааш, мендилешкен кижиниң холдарының кырынга база ийи холдарын салгаш, белекти хулээп алыр:

- Амыр-ла!
- Амыыр, Амыр-ла!
- Шагаа найыр чаагай-ла болду бе?
- Чаагай-ла болду. Силерниинге чаагай-ла болду беңер?
- Чаагай-ла болду ийнн. Кыштан хүр-ле болду беңер?
- Хүр-ле болду ийин, ыңар.
- Ыт куш сол-ла-дыр беңер?
- Сол-ла-дыр. Силерниинге ыт-куш сол-ла-дыр беңер?
- Сол-ла-дыр ийин. Чежелиг апаардыңар - дээн ышкаш.

«Саң сөөлүнде, аалдың улузу өг бүрүзүнге кирип шагаалаар. Кижи бүрүзү бодунуң сонуургаар ойнун ойнаар. Шыдыраалаар хөл шыдыраазын, буга-шыдыраазын, ыт-шыдыраазын ойнаар, даалылаар, кажыктаар дээш өске-даа оюннарны ойнаар. Чамдык улус уран-чечен тывызыктар салыр, улегер домактар чугаалаар. Тывызыктаашкынга аштырганнар кожамыктарны, солун-чугааларны, ырларны шииткелинге бадыргылаар» - деп, И. У. Самбуу кончуг таптыг бижээн.
Кезек черде аныяктар мөөрейлежип тургаш, «хендирбе сый шанчар». Ынчангаш өг бүрүзү шагаа чемин кылырда, албан-биле бода малдың хендирбезин дулер. Хендирбени шанчар кижи, ооң чиңге бажындан солагай холунга куду баштандыр туткаш, оң холун чудуруктангаш, биче-шемээш талазы-биле хендиктире аарак шанчыптар. Сый шанчып шыдаваан хендирбениң (малдың) ээзинге йөрээл салып мактаар. Узун назынныг өгбелер чаа келген чылга чалбарып, йөрээлдерни салыр.

---