Чепти эжери, оон кылган херекселдер

Чепти эжип өөренир,

Чеченни сактып өөренир.

(Тыва улустуң үлегер домаа)

Аътты чүгле мунуп, чүък чүдүреринге ажыглаар эвес, ооң челин, кудуруун база ажыглаар. Челинден, кудуруктан аргамчы, хөне, челе, бызаа мончары, өг базырыы, кожалаң, өгнүң иштики куржаа, узун дын, кижен, дужак кылып болур. Малдың кудуруу, челинге бодаарга, үнелиг. Челден, кудуруктуң хылындан хендир өлге өтсе-даа, иривес, хөй үениң иштинде ажыглаттынар.

Аъттың челин, кудуруун кайы-хамаанчокка кезип болбас. Ол база ужур-дүрүмнүг. Апрель эгезинде чылгыны аңгылааш, челин, кудуруун кезип алгаш, им демдекти базар. Улуг мунар аъттарның челин чылдың-на челдээр.

Чепти эжери:

1. Челди болгаш кудуруктуң хылын сыырып тургаш, оваалай дыдып алыр. Дыдып алыры дээрге дүктү бир холунга быжыг тудуп алгаш, дүктерниң баштарындан бичии-бичии кылдыр тыртып, сывырар. Тудушкак эвес кылдыр, бот-боттарындан аңгылай тыртары. Дыдып каан дүк аажок хоюг, дең-дески болур, бир эвес багай дыдар болза, эжерге эштинмес.
2. Элээн көвүдей бээрге, салаа баштарынга борбактай дүргектеп алыр. Дүргек дээрге дыдып каан дүктү бир кыдыындан туткаш, шөйбейтир дүрүп алыры.
3. Чепти эжип эгелээрде, чалбак тавакка сугну белеткеп алыр. Аңаа холдарны үргүлчү өттүрүп ап турар.
4. Белеткээн дүргектерни шуудуп тудуштургаш, сугга өттүрген адыштар-биле ораай туткан хевирлиг кылдыр эжип эгелээр.
5. Дүргек төне бээрге-ле, улай тудуп алгаш, уламчылаар. Ынчан чеп узун болур. 

Чеп-аргамчыны кылыры

Чеп-аргамчының ажыы кончуг улуг. Аът шалбалаарга, ол холдан белен чылбас, холга чымчак, чаъска, шалыңга өл апаарга, кургадып аары-даа белен. Чеп-аргамчыны улустар мал-маганының өң-чүзүнүнүң аайы-биле шокар-даа, чаңгыс аай ак, кара кылдыр эжип алырлар. Ону кылырда, быжыг хылданчак дүктер херек. Сарлыктың кудуруунуң, улуг аъттарның чели, богба чавааларның кудурук дүктери болза эки.

Узуну он ийи кулаш аргамчы кылыр дээн болза, чээрби кулаш чиңгежек эжип каан хендир белеткеп алыр. Тускай өргенге белеткеп алган хендирниң дал ортузундан ызыртып алгаш, ийи кижи хендирниң уштарында тускай быжыглаттынган ыяштар дузазы-биле дыңзыдыр долгаар. Хендирниң дыңзып келген өйүн көрүп тургаш, үш дугаар кижи хендирниң өргенде ызырткан ужун ужулгаш, ыяш дузазы-биле ийи хендирни бот-боттарынга каттыштыр дыңзыдыр долгаар. Дыңзый берген соонда, ийи өрген аразынга тыртып тургаш, херип каар. Оон 4-5 хонганда адырып алгаш, бир ужун мыйыстан кылган дээк-биле муңгаштаар. Өске ужун тас өшкү кежи-биле чылбазын дээш оң талазындан сырып даараар. Белен болган чеп-аргамчыны катап дырыжа бербес кылдыр хере баглап каар.

Өг базырыы

Кылыры аргамчы-биле дөмей, өгнүң кырын быжыглай авый-шавый базырып алыр. Ооң узуну 8 кулаш болур.

Колун

Эзерни аътка быжыглаар баг.

Кылыры:

1. Дүргектерден 3 чиңге хендир эжип алыр. Узуну 1 кулаш чартык.
2. Ол белен хендирлерниң ортузун тыпкаш, ийи өрген аразынга херип каар.
3. Херип каан турда, хендирлерни бот-боттарынга кыдыындан чыпшыр сырып даараар. 3-4 хонук херип каан турар, боду эвинче кире бээр.
4. Колуннуң муңгаш бажынга толду кеш-биле быжыглай даараар. Өске ужун чазылбас тас өшкү, хой кежи-биле сырып даараар.

Кожалаң

Кожалаң дээрге өгнү долгандыр быжыглай даараан кур. Кылыры колун ышкаш, чүгле узуну он дөрт кулаш.

Челе

Челе дээрге бызааларны саалда үезинде баглаар хендир. Ооң узуну бызааларның саны-биле болур. Ужу-бажынга өргеннер быжыглап каар, челени хем уну-биле баглаар.

Хөне

Хөне дээрге анай, хураган баглаар хендир. Ол колдуунда өг ханазынга быжыглаттынган турар, а чайгы үеде өг даштынга турар. Хой өшкү эңдере оолдап туруп бээр болза, хөне кылгаш, оолдарын бир черге аңгылай хөнелер чаңчыктырар. Хөнелээриниң кол ужуру болза хойнуң, өшкүнүң сүдүн саап ижери болгаш чаш малды ада-иезинден аңгы турар кылдыр чаңчыктырары болур.

1. Баштай кол узун хендирни эжип алыр.
2. Кол хендирге 3 карыш кылдыр дузалал хендирлерни быжыглаар.

---