Тыва хеп-сынның каасталгазы: курлар

Кур тыва кижиниң хевиниң бир адырылбас кол кезээ болур, ёзу-чурумнуң болгаш чедимчениң демдээ кылдыр санаттынар.

Шаанда тывалар кур чокка улус мурнунче үнмес, ону чурум чок деп санаар турган. Чүгле херээжен кижи аарый бергенде азы иштиг апарганда, курун куржанмайн барып болур. Ынчангаш херээжен улусту “курьяк” дээри эрте-бурунгу “кур йок” – “кур чок” дээн уткалыг түрк сөстен укталган деп, М. О. Сиянбиль номунда бижип турар.

Тыва улустуң курларын ээлериниң чедимчезиниң шаа-биле база социал байдалының аайы-биле элээн каш хевирлерге хамаарыштырар: хөм кур, торгу (дордум кур), пөс кур, дайза кур, чеп кур, баг кур, кожалаң кур.

Хөм курлар. Бурунгу түрк үези VI вектен ХIX вектиң ортузунга чедир тыва улус алдын, мөңгүн базыткыыштар-биле каастаан хөм курларны багланып чорааннар. Ол базыткыыштарны колдуунда алды бүрүлүг чечек болгаш үнүштер хевирлиг хээлер-биле сиилбип каастаар азы анаа угулза, хээ чокка, кылагар, тас кылдыр арттырып каан турган.

Курларны дөрт-булуңчук, чартык-төгерик, чүрек хевирлиг баштарлыг дергилер-биле колдуунда каастаан болур. Скиф үезинден тура, дерги баштары чаңгыс кезектен тургустунган турган, ооң ХIX в. төнчүзү – XX в. эгезинде ийи кезектен шүнчүк-биле тудуштуруп кылып турар апарган.
ХVIII вектиң төнчүзүнге чедир, хөм курлар нептереңгейи-биле ажыглаттынып чораан.

Янзы-бүрү төөгү материалдарындан алгаш көөрге, мөңгүн, хүлер, чамдыкта харын-даа алдын базыткыыштарны илип, быжыглаан хөм курлар эрте-бурунгу түрк үези VI вектен моол үезинге чедир, оон XlX вектиң ийиги чартыынга чедир ажыглалга турган. Кезек үеде оларны пөс курлар солаан. Амгы үеде тыва чиңгине культураның эглип кээп турары-биле хөм курлар ажыглалче катап кирип эгелээн.

Пөс курлар (торгу, пөс). Пөс курларны моол үезинден – XIII вектен тура, куржанып эгелээн. Эр, херээжен улустуң курлары боттарындан ылгалбас, чүгле херээжен улустуң тонунуң өңүнүң аайы-биле өңгүр чараш болур. Эр улустуң курлары караңгы-көк, хүрең, а херээжен улустуң колдуунда кызыл, сарыг-кызыл (оранжевый), ак-көк өңнерлиг пөстерден боор.

Тыва улустуң курунуң узуну 1 кулаш болгаш төш чартыы азы 3 метрге дең. Бай кижилер чамдыкта 6 метр чедир курларны куржаныр чораан. Узун курларны белин долгандыр 2-3 орааштыр, чамдыкта мырыңай 4-5 орааштыр куржанып алыр. Узун, калбак пөстен курларны куржанып алырга – бир талазында, дурт-сыны чараш шинчи киирер, өске талазында, бел-кежинче соок киирбес.

Торгу тон кырындан кара дордум курну шарып алыр. Дордум кур дээрге шынарлыг, аар өртектиг торгу кур-дур. “Дордум” деп сөс курну кылган материалдың үнезиниң улуун, аар өртектиин илередип турар эпитет деп Л. Гребнев бижээн.

Дайза кур. Ол дээрге сырып тургаш даараан, кыдыгларында салбактарлыг, үш-дөрт илиг кыдат торгу кур. Ындыг курларны чүгле байлар куржанып чораан. “Дайза” деп сөс тыва дылда “ок хавы” (патронташ) дээн. Ол курнуң сырып каан одуругларынга октар шыгжап турган чадавас.

Чеп (чэъп) кур дээрге хой дүгү, аът челинден эжип тургаш кылган кур.

Баг кур – чиңге хөм кур.

Кожалаң кур – дүктү азы аът челин эшкеш, өрүп тургаш кылган, өг кожалаңы хевирлиг кур.

Чеп, баг, кожалаң курлар колуннуг база болгулаар. Бо курларны тывалар колдуунда ажыл кылырда, куржаныр турган.

---