Тываларның хап-савалары

Тываларның хап-саваларын бүдүреринге дөрт янзы чүүл киржир: металл, ыяш, дириг амытаннар, дой. Олар көшкүн, мал, чер ажылдыг чоннарның муң-муң чылдар дургузунда бүдүрүп, сайзырадып, болбаазырадып келген эртине тураскаалдары.

Хап дээрге, кургаг, кадыг, үүрмек чүүлдерни сугар, а сава – суук чүүлдер кудар херекселдер.
Тывалар бүгү-ле чемни кылырда, чаңгыс-даа саваны черле ойбас, ону ыяап-ла ажыглаар. Ол дээрге шой паштар.

Тывалар сес янзы демир, шой паштарлыг:

Казандык – хымыш дег тудалыг, чорумал кижи ап чоруур, 1-2 кижиге чем кылыр паш.

Казан – демир азы шойдан кылган паш. Кулактарындан одаг кырынга азыптар.

Чалгыяк – ыт чемгерер, малга чем хайындырар кара ажылчын паш. Биеэде ону төгерик калбак чести элезинге каггаш, кырындан таарыштыр соп тургаш кылыр турган.

Чылапча – хойтпак тигерде ажыглаар бичии шой паш. Тостан кылган чылапча база турган.

Чалбаа, хой-паш – өгнүң чем кылыр кол пажы. Шуткумал, халимак быжырганда, кузуур-биле (калбак баштыг, ыяш тудалыг, демир херексел) оларны аңдарар.

Чеңгии – чүгле тараа соолдурар, хоорар улуг паш. Ол өске паштардан ылгалдыг болур.

Алгый – сүт хайындырар, хойтпак тигер улуг шой паш. Ишкир, калбак боорга шаандакы тывалар ээжегейни (творог) чүгле аңаа кылыр.

Тос-таңма – дөрт кулактыг аажок улуг шой паш. Чүгле хүрээлерге, улуг байларга турган. Байыр, наадым хүрээлер коданынга эртер турган. Ол үеде аңаа чыылган чон ижер хойтпак кудар, эът хайындырар. Даштында тос үжүк каккан дижир, ынчангаш “тос-таңма” деп аттыг. Ол паштар чем амданы өскертпес терек, шарландан кылган халыптарлыг болур.
Паштарның эң-не бурунгузу казан. Бо сөс эрте-бурунгу түрк дылдан келген болгаш, амгы түрк уксаалыг дылдарда ам-даа ажыглаттынмышаан.

Хөнек – амгы хөнек-биле дөмейлешкек. Ону колдуунда честен кылган турган.

Хоо – шай хайындырар узун шөйбек, адаа чоон, үстү чиңгежек, чес, хола сава. Отка шай хайындырарда ажыглаарга, дыка эптиг – ожук ийинден азы суугу аксындан адаан изиг хүлче, көсче хөме ийлендир суптар.

Домбу – даштыкы хевири, ишкири хоо-биле дөмей хадыңдан чазаан сава. Дүрген соовазын дээш, хоога хайындырган изиг шайны домбуже куткаш, эптешкек аксы-биле дуглаптар.

Халыын-догаа – шаанда Кыдаттан, а сөөлзүредир Россиядан эккеп турган көс-биле шай хайындырар сава. Самоварны “халыын-догаа” деп очулдуруп турган.

Шара – аажок улуг, чес азы хола тавак. Амгы үеде ону таз дээр. Шараны честен, холадан кылган болур, ынчангаш ооң ады кызыл, сарыг дээн “шар” деп моол сөстен укталган.

Хымыш, калгак – суук чүүл узар, сыптыг, улуг-биче савалар. Оларны ыяштан база кылып турган.

Дөмбүң, сайыр – суук чүүл кудар савалар. Амгы үеде оларның хевири барык өскерилбээн.

Цайр – коргулчун дээн моол сөс. Шаанда ак-демир сава чок турган, чүге дээрге алюминий өртээ аар. Дөмбүңнерни коргулчун-биле чайырлаан демирден кылыр турган.

Ыяштан кылган савалар эң-не хөй турган. Оларны колдуунда теректен, тал уруларындан, оон ыңай хадың, дыт, дазылдарындан чазаар. Теректен чазаан сава чем амданы өскертпес дижир. Саваларны өңнээрде, дыт чөвүрээзин хоюдур соктааш, улуг пашка сугга хайындырыпкаш, ынаар суптар. Ынчан сава кончуг чараш кызылгыр өңнүг апаар, ону хээлеп, каастап аар. Сава кылыр ыяшты ыяап-ла айның бүдүүзүнде ужурар. Ынчан ол белен кагжавас, чиик, быжыг болур.

Доскаар – хойтпак, божа, хымыс, кудар хос теректен кылган сава. Дүвүн тостан, теректен кылыр. Ону кызыл-харагандан кылган ыяш-биле кадаар. Хойтпактаар доскаар хадыңдан кылган тускай хевирлиг бышкылыг болур: диаметри 12 сантиметр хире, куду какпагар, кыдыында дөрт чириктиг, орту ийинде дөрт үттүг.

Доскаарак – тарактаар, сүт кудар бичии доскаар.

Доора-хууң – ийи дүвүн дуглаан, аксы ийиниң ортузунда, улуг ишкир сава. Аңаа хымыстаар. Ылаңгыя көжерде, хойтпак, хымыс куткаш, шарыга эштей чүдүрүптерге, кончуг эптиг. Көшкүн амыдыралдыг, мал ажылдыг чонга чаяан эт.

Идиш – улуг ыяш хумуң. База бир бурунгу ыяш сава.

Такпың - Кунгуртугнуң Балыктыг улузунуң чавыс чоон ыяш хумуңу. Аңаа өремелээр изиг сүттү куткаш, көвүктелдир саарыптар. Сүт дыка үр соовас болгаш, өремези кылын болур дижир. Оон ыңай такпыңга өреме, чөөгей чыыр.

Сыгыртаа – өшкү, хой саар безерек ыяш хумуң. Мурнуу тывалар ону бортуга дээр, моол ады бортого.

Түүс – хос тостан кылган элээн улуг хумуң.

Соо – тостан кылган бичии хумуңчугаш. Түүс, соо кылырда, хадыңның картын чулук үезинде тускай арга-биле олчаан уштуп аар. Саваларның ишти ол. Оларның дүвүн пөш, шарландан кылгаш, изиг сугга тосту чымчадып, чаг-биле үстеп тургаш, тырып эптептер. Түүс, соога кандыг-даа суук чүүлдү кудуп болур.

Ыяш-көгээр болгаш кош-хумуң – калбак манзалардан эптеп кылган савалар. Олар хаая тургулаан.

Деспи – теректен чазаан эң-не бир кол ажыглаар сава: янзы-бүрү эът салыр, далган тудар, хоорган, соктаан тараа болгаш далган урар. Бичежек, белен аңдарылбазы-биле аартадыр чазаан, тускай ыт деспизи база турган.

Одуш – биди-биле шидип тургаш, тостан кылган деспи. Быжыг болзун дээш, кыдыын долгандыр чиңге тал-биле аргаан.

Элгек – чуура ууштаан тоорук сайын ылгай шишкиир дүвү аңаа өй ойбактарлыг одуш.

Тавак – дазылдан, урудан кылган чем салып чиир сава.

Аяк – шай ижер бичии сава. Колдуунда дазылдан, урулардан кылыр.

Була – чалгыяк, оңгар дүптүг шай, быдаа ижер сава. Була деп сөс бурунгу түрктерден келген. “Пиала” деп орус сөс оон укталган. Була аяк, була тавак – улуг оңгар аяк, тавакты ынча дээр.

Хува – дазылдан азы урудан кылган улуг аяк. 

Сакпың дээрге тудазы борбак, чем кылып чиир ужу калбак, 20 хире сантиметр узун, көрүштүг чараш ыяштан кылган херексел. Биеэки тывалар чиңге аңның сыыргактарының сөөгүн чигге кадыргаш, оларны чара хирээлээш, сакпыттар кылыр турган. Олар кылагар чараш, кызылгыр өңнүг болур. А серээ биле омаашты чарын сөөгүнден кылыр турган.

Дашка – база-ла ол чүүлдерден кылыр, колдуунда арага ижер бичии аякчыгаш.

Кундага – арага четтирер бичии сава. Орустап ону “бокал”, “чарка”, а моолдап – хундага дээр.

Хумбуң – ыяштан азы мыйыстан каастап кылган дарызын азы кыдат кара-арага ижер шевергин бичии сава, рюмка.

Согааш, бала – тараа соктаар херекселдер. Согаашты теректен, шарландан, хаая хадыңдан кылыр. Чартыланыр дээш өске ыяштар ажыглавас. Балазын кадыг, аар ыяштар – хадыңдан, дыттан чазаар.

Уур, шаавыыр – база-ла согааш, бала. Ынчалза-даа олар колдуунда шай, дус соктаар херекселдер.

Чыпкыыш – тожуларның тоорук үрүңүн уштуп алыр савазы.

Шүүр – чиңге хаактан аргааш, сүт чамы, шай шаары арыглаар херексел. Ооң дүвүнге хыл салып алгаш, кырындан сүт кудуп, ону аштаар, шүүрээр.

Арык – хаактан аргаан улуг хап-сава. Орустап ону корзинка дээр. Ону шаандакы тывалар чүктеп алгаш, холунга серээ хевирлиг беш-адыр баштыг, талдан кылган узун сыптыг савар-биле оттулар кургаг инек мыяан черден алгаш, чүктээн арыгынче каап ап чоруур. Чүктээр, тудар арыкты шээжигей, а тевеге азы аътка чүдүрер улуг арыкты сенеге дээр. Белен хаактыг болза, шевер кижи шай хайындырым аразында шээжигейни аргыптар. Арык – эрте-бурунгу аргыыр дээн түрк сөстен укталган. Моолдар ону “арыг” дээр. Шаандакы тываларга хаактан аргаан тавактар база турган, аңаа дүлген эът салыр.

Шуурун, бүлгээр – чоон хос теректен кылган хойтпак тигер сава.

Кырык – өреме, чөөгей былгаар сава.

Чиңниир – буска бууза хайындырар сава.

Тывалар алгы-кештен кылган саваларны база ажыглап чораан. Олар – чиик, эптиг, кижиге хоразы чок савалар.

Көгээр – шары кежинден кылган, хойтпактаар улуг сава. Ону ийи кырлап даарааш, ышка ыштаптар. Дүвү черге турар, а моюнунда калбак баглар-биле өргенге азы ханага быжыглап каар.

Арчымак – көгээрден биче, ыштаан, ыштаваан-даа болур, хойтпактаар сава. Ону кулактарындан ийи кожа адагашка азып каар.

Тулуп – тулуптай союп каан дүктүг серге кежин азы чиңге аң кежин дузааш, кыртыжын сивирип каапкаш, сава кылып алыр. Өзээн черин ыскыттап тургаш, сиир-биле дуй даараптар. Моюнга, дөрт сыыргактарга, долгандыр чиңге боолуктуг ыяш бөөшкүннер суккулааш, быжыг чиңге баг-биле кырындан так шарыптар. Тулупка көш үезинде хойтпак кудар, суг арттынар, аалдаанда арага кудар, а кыжын ааржы, далган, тараа урар.

Дорзук – серге азы чиңге аң будунуң кежинден тулуптай союп кылган сава. Алгыг талазын сиир-биле ыскыттап дуй даарааш, чиңге талазын боолуктуг бөөшкүн-биле дуглааш, шарыптар. Шары, улуг аң будундан кылган дорзукту “борбуй” дээр. Дорзук, борбуйга хойтпак, шейдем, хымыс, арага кудар.

Көгээржик – тываларның эң-не чараш болгаш ажыктыг саваларының бирээзи. Ону шары кежинден бышкаш, сиир-биле тииниң дашты-иштинден ийи кырлап даараптар. Тиг иштинге кырлар аразынга хөм чыдывазын дээш ыштаан чүң сугар. Ооң утказы – ыштаан чүң шыгывас. Ынчангаш чоон тиг дүрген кургаар. Ооң көгээржиктиң иштинге элезин ургаш, салгынныг чылыг хөлегеге кургадыр тургузуптар. Аксынга боп-борбак кылдыр чазаан хадың бөөшкүн суп каар.
Шала кевиг көгээржикти шиш хүлбүс мыйызы-биле угулзалап каастаптар. Көгээржик мырыңай кургай бээрге, элезинни төккеш, иштинге кургаг хоюг аът мыяа дыгааш, ыштыкка 1-2 хүн азыптар. Көгээржиктиң болганы ол, ишкири 10 литр чедир болур.

Хойлаарак, кавынды – хойлап чоруур бичии көгээржик. Көшкүн арат аъттыг чоруурда, суксун кудуп аар. Орустап ону “фляжка” дээр.

Морбуяк – ыштап каан борбак, калбак дүптүг сава. Ус-куштуң уязынга дөмей. Суук чүүл кудуп ижер сава. Орустап кружка дээр.

Күшкүү – шай хавы. Шаандакы Кунгуртуг ынаар тывалар шай хавын тулуптай сойган чиңге аң мойнундан кылыр. Сарыг шайны ынаар бузуп суккаш, кырындан токпак-биле чуура улдаптар. Ынчангаш ол хаптың ады “күш” деп сөстен укталган.

Илгин – эттээн хаш азы дүктүг өшкү, бызаа кежинден кылган хап. Оларны хаш-илгин, дүктүг-илгин деп ылгаар. Илгинге кургаг чем шыгывас, ынчангаш ылаңгыя аңчылар аңаа арбай уруп чоруур. Кошкар, хуна хапчыктарындан база онза чараш, шевергин илгин кылыр турган.

Эмискик – ону дугулун уштуп каапкан инек мыйызындан кылыр. Дошказын шээр мал хырынындан, сыңыйындан даараар.

Ачмак – ооргага чүктептер эттээн чымчак алгы хап. Моолдар ону ачмаг дээр. Амгы үеде – рюкзак. А тожуларда ачмак дээрге ивиге артып алгаш чоруур ийи эжеш алгы барбажыгаштар. Ишти долбаста оларны кошкан баан кызырыптар, а долуда – узадыптар.

Сыңый, хырын, мөөн – боданың азы өшкүнүң сыңыйын кевиргеш, ишкир болзун дээш, шөе, хере тыртып, ууштаптар. Оон үргеш, ыштааш, саржак кудар. Ол ышкаш шээр мал хырыынын аңдаргаш, үргеш, ыштаптар. Ындыг савалар өл-шык тоовас болур. Хырынга чөкпек, ээжегей, саржаг кудар. Ыштаан бода мөөнүнге база саржаг кудар, шыгыткаш, ууштааш, арага кудар. Ишкири үш литр хире. Арагазы доозулган соонда, савазын дүргеш, шыгжап аар. Инек мөөнү кончуг быжыг.

Барба болгаш даалың – эн-не быжыг, чуду-кара эдилээр, чугула хап-савалар. Ынчангаш оларны аът, өшкү кештеринден кылыр.

Кымзар – дүвү дөрт адыр, хылдан аргаан айлаар хап. Ону курга аскаш, айжы кижи оң талакы мурнунга халаңнаткан чоруур.

Таар – чүң-биле аргаан хап. Божа аксырындан аңгыда, аңаа мөөгүлээр турган.

Доңга – эң-не бурунгу дой-сава. Ону хөнек орнунга ажыглап турган. Моолдап “данха” дээр.

Шаажаңдан кылган саваларны: шаажаң аяк, диизе, шаажаң тавак, хуваны Кыдаттан эккеп турган. Сөөлзүредир шомбуң, кас-моюн, таайлу деп улуг-биче доңгалар тывылган.

Шомбуң – дарызын азы кыдат кара-арага кудар ишкири бир литр хире доңга.

Таайлу – улуг дой сава.

---