Тыва хеп-сынның хевирлери: чайгы идик-хеп

Чайын эр, херээжен улус база бичии уруглар шыва тоннарны, а өглүг херээженнер эдектиг тоннарны кедип чораан. Ашакка барбаан уруглар тон кылдыр бөдүүн, кандыг-даа “оорук”, “богаа”, “шалаң” дээн ышкаш каасталгалар чок шыва тоннар кедер.

А ивижилер чайын чирик тон (пөс тон, кылдыгларында 40 см хире чириктерлиг), хаш тон (кежин сивирип каапкаш, чымчак кылдыр эттеп каан, чуга элик кежинден даараан тон), чаргаш тон (иви кежин изиг буска тудуп тургаш, дүгүн адырып каапкан кештен дааран тон) кедер турган.

Чайгы хептерни өңгүр чараш, колдуунда өкпең-кызыл, көк, ногаан пөстерден дааран болур.

Чайгы тоннарның быжары чаңгыс аай, чаңчыл ёзугаар туника хевирге быжар, чүгле уштуктуг болгаш уштук чок база болур.

Чайгы бөрттерниң шаалынчынын пөстер азы торгулар-биле сырып тургаш, даараар, а кыдыын колдуунда кара хилиң пөс-биле шып каан болур.

Шыва тон – чайын иштики, даштыкы додарлыг шыва тоннарны торгулардан, чычыы (чесуча), сууюмбу (бязь), даалымба (далемба) пөстерден эр, херээжен, улуг, бичии улустарга даараан боор. Херээжен улус шыва тонну ажыл кылып, хүннүң кедер тону кылдыр, бөдүүн, уштук чок кылдыр кедер, а байырлалдар үезинде эдектиг тоннарын кедер турган. Шыва тоннар даштыкы, иштики додарлыг (подклад) болур, ону билдинмес кылдыр тонга чыпшыр хавап даараар. Шыва-даа, эдектиг-даа тонну тывалар иштинде каъттыг – иштики додарлыг кылдыр даараар. Ол чүл дээрге, тоннуң иштинде даарашкыларны чажырып, хевирлиг, чараш болзун дээш, тыва чон бодунуң эстетиктиг көргүскени ол болур. Чамдык черлерниң улузу шыва тонну, чайның изиинде даштыкы, иштики додарлыг болганындан изиргенир боорга, дерлиг тон деп адай берген чадавас.

Эр улустуң шыва тоннары каралдыр пөстерден, өөледин, кыдыгларын кара, көк пөстер-биле минчээш, чеңнерин уштуктап каан болур.

Эдектиг тон бай херээженнерниң хүннүң кедер хеви турган, ынчангаш оларның тоннарының саны хөй, каас-чараш, аар өртектиг чораан. Тыва херээженнер ХIХ-ХХ вектиң эгезинге чедир эдектиг тонну кедип чораан. Каас-чараш эдектиг тонну херээжен улус бир дугаар өгленип тураа, кудазында кедер.

Эдектиг тон – өглүг херээжен кижиниң чайгы тону. Ол тоннуң шыва тондан ылгалы: моюндуруун долгандыр ооруктуг, хөрээнде богаалыг, эдээнде шалаңныг, улуг хоюн узун дургаар куду калбак кара кыдыглыг болганында. Кыс кижи “өг-бүлелиг, ашактыг мен” деп көргүзер хевин – эдектиг тонну эң баштай кудазынга кедер турган. Ынчангаш дүгдеп келген соонда, ол чараш тонну даарадып, белеткээр. Бо тонну часкы-күскү, чайгы кылдыр даараар. Ол тоннуң эдээн дискек дужунга чыыргаш, ону калбак кара хилиң кожаа-биле кыдыглап даараар. Ындыг чайгы тоннарның улуг хоюн янзы-бүрү чараш хилиң, хорагай, кыдат пөс кожаалар-биле минчип, хаштап каастаар.

Хаш тон – Тожу улузунуң чайгы тону. Иви, элик кештеринден даараан, дүгүн чидиг бижек-биле сивирип, хыдып каапкан алгы тон. Дүгүн сивирип каапкан талазын даштынче кедер.

Чирик тон – ягаан-көк саазын холумактыг пөстен даарааш, иштики додарын ак бөдүүн пөстен даарап каан. Моюндуруу чолдак, турум, даштыы, иштии хойларын бүдүн пөстерден быжып даараан, чеңнери дорт болгаш кара хилиң уштуктарлыг. Эдээн алгыдыр ийи талазының кыдыгларында ийи-ийи кезиндек пөстерни немей даарааш, 40 см узун чириктерлиг кылдыр даараан.

Чаргаш тон – иви кежин бус-биле шыгыдып тургаш, дүктерин ап каапкаш даараан тас алгы тон. Ону тожулар кедип чораан.

Чайын шыва, эдектиг тоннардан аңгыда, чеңи чок хептерни (хөректээш, кандаазын, шегедек) торгулардан, пөстерден даарап кедер чораан.

Довурзак (доорзак) – чайгы бөрт. Эр-даа, кыс-даа улус кедер. Хар-назын дивес. Торгу, шекпен, өйген чуга кидис, аргаан чүң-даа болур. Эрге-дужаалдыг улустуң довурзак бөргү чиңзелиг, дошкалыг болур. Бо бөрт эр-даа, херээжен-даа болур. Аныяк кыс уругларга угулзалап, хээлеп тургаш, шаалынчынын бедидир даараар. А эр улустуң бөргүн каасталга чок, кидистен, караңгы өңнүг пөстерден торгулардан шаалынчынын чавыс кылдыр даараар.

ХIХ вектиң төнчүзүнде орус садыгжылар база баштайгы орус чурттакчылар кээп эгелээни-биле, тывалар аржыыл шарыттынып эгелээн. Аржыылды тывалар баштай “былаат” деп адап турган.

Тывалар чайгы идиктерни дүгүн хырып каапкан тас хөмден даарааш, бөдүүн даалымба азы сууюмбу пөстер-биле иштин шып, хавап тургаш, пөстү хөмге чыпшыр даараап алыр чораан.

Идиктер эр, херээжен деп ылгал чок-даа болза, каяа кандыг идикти кедери билдингир турган. Келин кыс 4 эжеш кадыг идикти, 4 эжеш чымчак идикти кудазынга чедир белеткеп алыр чораан.

---