Тыва хүрешке хамаарышкан ёзу-чаңчылдар

Тыва хүрешке хамаарышкан ёзу-чаңчылдар

Хүреш – тускай дүрүмнер ёзугаар, ийи кижиниң янзы-бүрү аргалар ажыглап тургаш, күш дузазы-биле октажыры, тыва эр кижиниң үш оюнунуң бирээзи.

Тывалар -“хүреш”, хакастар, казактар -“курес”, татарлар -“куряш”, туркменнер -“гуреш”, кыргыстар -“кураш”, азербайджаннар - “гюлеш” деп адап турар.

Төп Азияның улустары аймак-сөөк аайы-биле шаандан тура боттары тускай хүрештиг турганының бадыткалы ол.

Тыва хүрештиң өске хүрештерден ылгалы: маргылдаа эрттирерде, улуг чарыгдал, чадыг, хевис негеттинмес, анаа ажык дээр адаанга, ногаан шыктарга эрттирер, чоннуң көвейи-биле киржиринге эптиг, дүрген башкартынгыр оюну болур. Ооң ужурунда тыва улус хөй чон киришкен байырлал, ажыл үезинде бичии-ле хостуг үени ажыглап, хүреш маргылдаазын үргүлчү эрттирип чорааннар.

Хүреш – тыва чоннуң онзагай национал культуразының бир кезээ болур. Бурун шагдан тура-ла тывалар байырлалдарның бир дугаар черинге хүреш оюнун киирер чораан. Ол оюн амгы үеде база-ла байырлалдың кол черин ээлеп турар. Шаанда хүрешти оваа, суг бажы, от, бурган дагаанда, куда дүшкенде, бир-ле чүүлдү ыдыктаанда, ойтулаашка, бай-шыырак болгаш алдарлыг шериг баштыңнары мөчээнде, кандыг-бир  тиилелге чедип алгаш,  ниити байырлалды кылып, аңаа хүреш маргылдаазы чорудар чораан.

1903 чылда Тыва чуртунга чораан революсчу, шинчилекчи, эртемден-этнограф Ф. Кон: «Хүреш оюну Тывага шагда-ла тывылган, бо дугайын бурун шагның тоолдары херечилеп турар» -  деп бижээн.

Мөгелерниң хүн бүрүде кылып турган ажылдары: алгы-хөм эттээри, тараа соктап, ону дээрбеге тырттары, арга-арыгдан одаар ыяш чыып, чүктээри, аъттыг, чадаг мал-маган кадарары, сиген-тараа кезери, тайга-таскылдан аңнаары мага-бот сайзырадырынга, күш-шыдалдыг болурунга улуг дузалыг турганы чугаажок.

Тыва улустуң бурун шагдан тура эң күштүг мөге кижини илередир солун мөөрейлери – аар чүүлдер: аът, шары, барба, тараа, даш, дус көдүрүп тургаш, маргыжары болур.

Хөй аймактарның тулган мөгелери мөөрейге киржирлер. Хүрешти бир онза эрттирип чораан. Хүрешке киржир кижилерниң саны 16-32-128-256-512-1024 бооп болур. Мөгелерни салырда, ат-щолазы, арга-дуржулгазы, чедиишкиннери кандыгыл, кайыын келген мөгел дээрзин чонга каксы таныштырбышаан, мөгени онаанче чалаарын – мөге кыйгырары дээр. Ону ырлай аарак күүседир, макталга бодаарга, тургузуу бөдүүн, кыска хемчээлдиг, мөге салыкчызы бодунуу-биле таарыштыр чогаадып кыйгырар: “Мөге шылай берди-ии!”, “Мөгениң онаан үндүрүң-ээр!”, “Содак-шудак сыңмайн туру-уу!”.

Кыйгырыгның эң-не нептереңгей хевири:

Бистиң мөге үндү,

Ооң онаан үндүрүңер!

Алдан дөртке киржип чораан,

Ат-сураглыг мөге чүве!

Бистиң мөгевис онаан үндүрүңер!

Мөге үндүле!

Мээң мөгем девип үндү!

Тударга күштүг,

Турарга сынныг,

Эки иезинден төрүттүнген

Эрес мөге оглунуң

Онаан үндүрүңер!

Кыйгырыглар хемчээл талазы-биле черле улгатпас ужурлуг, чүге дээрге кыска үениң иштинде мөгени кыйгырар, чонга таныштырар сорулганы мөге салыкчызы салган турар ужурлуг. Ынчалза-даа, шыырак мөгелерни кыйгырарда:

Чарынныгның алдынга чыдып көрбээн,

Чаактыгга чаргызын алзып көрбээн... –  дээн ышкаш одуругларны мөге салыкчылары бо-ла ажыглай бээр. Черле кыйгырыгны узадып болбас, чон чалгаарай бээр.

Тыва хүреш маргылдаалары сөөлгү үеде хөй болуп турары дыка эки. Ынчалза-даа маргылдаа эрттирериниң улусчу дүрүмнериниң бирээзи “Шүүлген мөгеге мактал” деп кезээ кылдынмайн турар.

Ооң уламындан тыва улустуң алгыш-йөрээлдериниң база бир солун хевири – макталдар чоорту чидип эгелээн. Ону күүседир йөрээлчи улустар шуут ховартаан.

Шаңнал  мурнунда, йөрээлчи кижи уран-чечен  макталды тускай аялга-биле күүседирге, шүүлген мөге ону долгандыр, шоолуг ыравайн, чонга мөгейип, девиг кылыр.

Шүүлген мөгеге мактал – мөгениң арга-дуржулгазының улуун, мага-бодунуң чараш-сүрлүүн, эрес-дидимин, аваангыр-кашпагайын, хүндүлүг ат-шолазын адап тургаш, тускай аялга-биле күүседир, чеченчиди чогааткан шүлүк тургузуглуг тыва улустуң аас чогаалының бир хевири.

Чижээ: НАЧЫН МӨГЕГЕ МАКТАЛ

            Карак чивеш аразында,

            Катай кагар кадыг мөге.

            Эргек дырбаш аразында,

            Эгин бажын часпас мөге.

            Дегээлээрге тендиш дивес,

            Тевериңге шимчеш дивес,

            Дээлдигенден девингир,

            Хартыгадан кашпагай,

            Бөөлдезе бөрбеш кылыр,

            Мөчек-мөчек шыңганнарлыг,

            Мөкүлчек тайга дег боттуг

            Мөгениң чалыызы – Начынны,

            Мөңгүннүң аарын көрүп бараалгаңар!

Шүүлген, үжүүрлешкенин санап тургаш, “Начын”, “Арзылаң”, “Чаан” деп хүндүлүг шола аттарны тыпсып, мөгелерни хей-аът киирип турганнар. Макталдарны эң-не тергиин мөгелерге тураскаадып, чугаалап турганнар.

Шаңналы

Шүүлген, үжүүрлешкен болгаш шаңналдыг, чер алган мөгелерге тускай белектерни  тыпсып турган. Улуг наадымнарга шүүлген мөгени “бажын ажыр бараан-биле, эктин ажыр эт-биле шаңнаар” деп чурум-биле, ол мөгени күдүк бастырып олурткаш, ону долгандыр янзы-бүрү барааннарны тейи-биле деңнештир оваалаптар.

Ооң ыңай эзер-чүген-биле бүрүн дериттинген аът хүндүлүг шаңналдарның бирээзи турган. Шаанда ховар шай, таакпы, торгу-маңнык, оон-даа өске аар өртектиг чүүлдерни белекке бээр турган.

Ам болза Тыва Республиканың Президентизиниң чарлыында айытканы-биле тиилекчи мөгелерге “Тываның Чаан мөгези”, “Тываның Арзылаң мөгези”, “Тываның Начын мөгези” деп аттарны тыпсып турар. Республиканың 128-тен эвээш эвес мөгелери киришкен тулган хүрежинге дөрт удаа шүүлген мөгеге “Тываның Арзылаң мөгези” деп атты, а ийи удаа шүглүрге, “Тываның Начын мөгези” деп атты тыпсыр.

Хүреш хеви – содак-шудак

Тыва мөгелер бурун шагдан тура, хүрежип кедер тускай хепти (содак-шудакты), идикти (кадыг идикти) кедип чораан. Содак – ырыктааш хевирлиг чүвүр, шудак (шывыдак) – хөрээ ажык, узун чүңнерлиг, эгиннерин, ооргазын дуглап турар хөйлең.  Содак-шудакты торгу-маңнык тывылбас үеде элик-хүлбүстүң, шээр малдың кежин чымчадыр эттээш, даарааш, сарыг-будук-биле будуп каар турган. Ону сырывас, кыдыглап, даарап каан турар. А кадыг идикти бода мал кежин таарыштыр эттеп алгаш, даарап турган. Тывалар ук-төөгүзүнден тура моол чон-биле кады-кожа чурттап чораан болгаш тыва хүреш-биле моол хүрештиң дөмей чүүлдери көвей. Ооң бир көскү чижээ, моол биле тыва мөгелерниң содак-шудаа, идии дөмей бооп турар. Ылгалы болза, тыва шудактар моол шудактарга бодаарга, алгыг-делгем, чеңнери-даа хостуг, ооргазында моюндурук орну чушкуузунче бедип үнүп келген, чарын дужу алгыг, хүреш үезинде быжыглай тудуп алырынга эптиг, а моол шудактарның чеңнери тар, ооргазының моюндурук орну куду чавызап бада берген болгаш чарын дужу тар болганындан, хүреш үезинде шудактан быжыгланып, туттунары болдунмас, ынчангаш чамдыкта мөгелер салаазын кемдедип ап турар таварылгалар база бар.

Тыва орус словарьда “шудак” деп сөс “шывыдак” деп сөстен укталган. “Шывыдак” дээрге “шывадаар”дээн уткалыг сөс. Ынчаарга шудак – анаа-ла чараш болзун дээш кедип алган хеп эвес, а хүреш үезинде тускай күүседир хүлээлгелиг хеп – шудактан алгаш, удурланыкчызын шывадап чорудуптар. А ону шывадап чорударда, быжыглай тудуп алырынга эптиг шудак херек болгай.

Садыг-саймааның Тывага хөгжүлдези-биле кыдат, моол садыгжылар торгу-маңныкты садып эгелээн соонда, содак-шудакты торгу материал-биле даарап турар апарган.

Содак-шудакты даараарда, душкан-на торгуну азы пөстү алгаш быжып даарай бербес, ол материалдың өң-чүзүнүн, ону кедер мөге кижиниң назы-харын, арга-дуржулгазын, ат-алдарын барымдаалап тургаш кылыр.

Чырык-ногаан өңнүг торгудан даараан содак-шудакты чаа хүрежип эгелеп чоруур бичии мөгелер кедер. Чүге дээрге ногаан өң “өзүп орар” дээн утканы илередип, база чаш кижиниң назы-харын чаа үнүп орар көкке, шыкка, үнүшке дөмейлээни ол.

Кызыл өңнүг содак-шудакты аныяк, 18-30 хире харлыг мөгелер кедер. Ооң кол утказы –  кызыл өң от чаяачының, өөрүшкүнүң демдээ, аныяк кижиниң күчү-күжүнүң сайзыралының четчип бышкан үези, ол хире назылыг кижиниң сүр-күжүнге деңнежир чүве ховар дээн уткалыг.

Көк содакты, кызыл шудакты арга-мергежили бедик, дуржулгалыг, улуг маргылдааларга каш удаа шүглүп каапкан, алдар-аттыг, шыырак дээн мөгелер кедер.

Көк өңнүг шудак – мөңгеде көк дээривистиң, идегелдиң, бүзүрелдиң демдээ.

Содак-шудакты быжыг болгаш чараш болзун дээш, ак өңнүг торгу удазын-биле кааастап, сырыыр. Тыва улустуң амыдыралында ак өң эт-херекселге, идик-хепке, болуушкуннарга хамаарыштыр “эң эки”, “буянныг”, а сагыш-сеткилге хамаарыштыр “ак сеткилдиг”, “биче сеткилдиг”, “хүндүлээчел” дээн уткалыг. Содак-шудаан ак торгу удазын-биле  сырып, каастап алырга, мөге кижи улуска багай чүве күзевес, ак сеткилдиг, хүндүлээчел болурунуң демдээ.

Мөгениң идии

Тыва мөгелер будунга кадыг идикти кедип чораан. Кадыг идиктиң унун турум болзун дээш, инек кежиниң оорга кезээнден быжып, даарааш, унун угулзалап тургаш, каасталга кылыр. Иштинге кидис ук-биле даараар. Уктуң уну идиктиң хончузундан үш илиг хире бедидир уштунуп келген турар. Кидис уктуң кырындан пөс, хаш хап, даарааш, кедирер: идиктиң унундан уштунуп келген турар черин янзы-бүрү угулзалар-биле каастап, шокарлап, чараштаар.

Шык кырынга хүрежирге, тайгыр болбазын дээш мөгелер кадыг идикти баг-биле чуларлай баглап алгаш, кедип турарлар.

Тыва чоннуң шаанда тура хеп-сын культуразы амыдырал-чуртталгазынга, ажыл-агыйынга, агаар-бойдузунга, а харын-даа оюн-тоглаазынга безин дыка таарымчалыг. 

  • Момбулай Оралмаа, редактор Национальной библиотеки им. А. С. Пушкина РТ.
1. Ховалыг, Р. Хүреш хеви – содак-шудак / Р. Ховалыг. – Сөзүглел : дорт // Тыва үндезин хеп / Р. Ховалыг. – Кызыл, 2018. – С. 287-288. 2. Ооржак, Э. Тыва хүреш дугайында ёзулал-чаңчылдар / Э. Ооржак. – Сөзүглел : дорт // Башкы. – 1999. – № 2. – Ар. 75-78. 3. Самбу, И. Хүреш / И. Самбу. – Сөзүглел : дорт // Тыва оюннар / И. Самбу. – Кызыл, 1992. – С. 36-43.