Цагаан-Нуур тываларында уруглар кижизидилгезинге хамааржыр сагылгалар

  Кандыг-даа ѳг-бүлеге уруглуг болуру улуг аас-кежик. Уруглары кѳвей болза, ону эки деп кѳѳрлер. Херээжен кижи иштиг апарган таварылгада, кѳзүлдүр ѳѳрүп, тѳрелдеринге, чоок кижилеринге албан-биле дыңнадып чарлавас. Ооң ишти элээн улгадып, кѳскү апаарга, ѳске улус билип каар. Херээжен кижи  иштиг апаарга, ооң чоок кижилери, тѳрелдери аажок хүндүлеп, үнелээр. Чемниң экизин бээр. Ону ажындырбас. Мурну-биле эртпес. Чаш кижи тѳрүттүнмээн шаанда баш бурунгаар белеткенип, чѳргек, хеп болгаш ѳске-даа херек чүүлдер сатпас. Чүге дизе, чаш кижиниң дириг азы ѳлүг тѳрүттүнери билдинмес. «Тѳрүттүнмээн кижиге кавай белеткевес» дижир.

  Херээжен кижи бир дугаар божуп турар болза, бодунуң хүндүлээри, бодунга чоок деп санаары, ынак эр тѳрелиниң – акызының, даайының азы ачазының курун белинге куржанып алырга чиик болур дээр. Колдуунда-ла ачазының курун ажыглаар. Ачазы чок апарган таварылгада ооң курун авазы шыгжап алгаш, херек апарганда, уругларынга уштуп бээр. Авазындан аңгыда ачазының курун уругларының эң улуу азы хеймери шыгжап, кадагалаар.

  Чаш кижи тѳрүттүнген ѳгге чоок кижилери, эштери баарда, бичии белекчигештиг баар. Белек кылдыр чѳргек, хеп аймаа-даа азы акша-даа берип болур. Чаа божаан ава кижиже куруг барбас дээр. Ава кижи ымзанып, эмииниң сүдү тыртылып болур.

  Чаш уругларны кавайлаар, кавайга азыраар. Хөй кезиинде кавай тѳрелдериниң аразынга дамчып чоруур эт болур. Кавайны эдилээриниң чуруму мындыг болур. Бир ѳг-бүлениң уруглары чаңгыс кавайга ѳзер. Тѳрелдериниң аразынга кавайны дамчыдарының чуруму үстүүртен куду болур азы улуглары бичиилеринге дамчыдар. Угбазының уругларының ѳскен кавайын кыс дуңмазы алыр. Бир ѳг-бүлениң кыс уруу- биле кени деңге божаан болза, ол ѳг-бүлениң кавайын кыс уруу алыр. Кавай чазаар апарган таварылгада, ону херээжен кижиниң чүгле авазының тѳрелдери кылыр. Кавайның бир кол баан чүгле херээжен кижиниң авазы кылыр. Кавайның бажында баанга чаш кижиниң хинин азып каар. Чаш кижи ѳзүп, кавай эдилевес апаарга, ол хинни ап кааптар.

  Чаш уругларны колдуунда ыглаган эвес кылдыр чаңчыктырып, ѳстүрер. Даңгаар холга тудуп, чассыдып, кезээде кичээнгей салып турбас. Бичии ыглай бээрге, аргалыг-ла болза холга албайн, ыглаары соксаар кылдыр аксынга хой кудуруу суп бээр. Аажок ыглай берзе, эмзирер азы шай ижер апарганда, шай ижиртир.

  Чаш уругларны үр ыглатпас. Холга «ѳѳренмээн» уруглар аараанда азы кежинге бир-ле чүүл үнүп келгенде, эпчок чытканындан ыглаар. Ыглаган эвес уруглар ыглап туруп бээрге, бир-ле чуве оштаан дээр. Ол дээрге малга хор болур, дээр баксыраар азы бир кижи келир дээн-дир дээр. Чаш кижи кыштың эки азы багай болурун база эндевес дээрлер.

  Бичии кижи удуп чыдырда, улаарап, багай дүш дүжевезин дээш, хѳрээнге аякты доңгайтыр салып каар. Доңгайтыр салып каан аяктың иштинче багай дүш кире бээр дижир.

  Бичии кижини адактаарын «дозар» дээр. Адактаарда бичии кижини ийи холга адактай тудуп алгаш, дискээниң кырын улуг салаазы-биле кижиргендирер. Уругну адактап турда, ѳске улус шимээргежип, чугаалажып турган болза, оларны оожургадып, соксадыр – уругнуң сидии үстү бээр. Чаш кижиниң мыяан хамаанчок октавас, чүге дизе ол база-ла дѳмей-ле сүт болур.

  Эмиг сүдүнге хамаарылгазы база бедик. Ону кайы-хамаанчок черже чажып, тѳкпес. Черже тѳп баксыратпазы-биле, бир савага саап каан эмиг сүдүн черге хѳѳп каар азы бир кижиге ижиртиптер. Курт, кымыскаяк, куштар база дѳмей-ле дириг амытаннарның тѳлдери болганда, оларны ишсин дээш эмиг сүдүн савазы-биле катай хѳлегелиг черге салып каап болур.

    Ѳг-бүлеге чаш кижи тѳрүттүнгенде, лама-хамнардан кол тодарадып алыр чүүл – шынап-ла кыс кижи болур дээн бе, азы эр кижи болур дээш солуштур кыс кижи кылдыр тѳрүттүнген бе деп чүвени айтырар. Бо чүүл кижиниң моон соңгаар ѳзүлдезинге, амыдыралынга, канчаар хепкерип, азыраарын тодарадыр чугула чүүл болур. Чижээ, оол кылдыр тѳрүттүнер ужурлуг турган кижи кыс кылдыр тѳрүттүнүп келген таварылгада, чаш кижиге чеди-сес хар чедир оол уругларның хевин кедирип, бажын оолдар ышкаш дѳңгүрертип каар. Чүгле чеди-сес харлыындан эгелеп кыс кылдыр хепкерип эгелээр. Чүге дизе, солуштур тѳрүттүнген кижини азалар эскерип, кѳрүп, «Оол орнунга чүге тѳрүттүндүң?» дээрлер. Ынчангаш чаш кижи үр чурттавайн барып болур деп санаар.

  Кижиниң адын адаары база бир кол чүүлдерниң бирээзи. Ооң чуруму мындыг. Мурнай тѳрүттүнген кыс уругларның адын иези адаар. Чаш кижиге ат адаарда, ѳгбелерниң адын бичии-ле ѳскерткеш адаар. Кижиниң адын, шын, тааржыр кылдыр адаары чугула. Ат ээзиниң мѳзү-шынарынга, аажы-чаңынга тааржыр болур ужурлуг. Тааржыр-таарышпазын лама кижиден тодарадып, айтырып алыр. Чамдыкта ат эмин эртир чараш азы багай болганындан, ээзинге таарышпайн барып болур. Чижээ, ады таарышпайн барганда, уруг үргүлчү аарып, чок болуп чазып, сылдагланып туруп бээр. Бо таварылгада ламалардан айтырып, тодараткаш, ол кижиге тааржыр атты шилээш, адын эде адап бээр. Бичии кижилер шупту ийи аттыг болур: бодунуң шын ады база шола ады. Аттары хѳй болурга, эки деп санаар. Чүге дээрге, хѳй аттыг кижини азалар эскербес болур дээр.

  Ажы-тѳлү ызырынмас аалга уруг тѳрүттүнерге, «багай» ат-биле адап алыр чаңчыл бар дээр. Аза-шулбус чаш уругнүң «багай» адынга будалып, азып-тенип, ѳскээр чоруй баар. Ол ышкаш караңгыда бичии кижиниң адын адавас дээр. Чүге дизе, ажы-тѳлүн аарыг-аржыктан, ѳлүм-чидимден чайлатканы болур.

  Уруглар үш хар чедерге, бир дугаар бажының дүгүн таарып, кезер. Ийи дугаарында беш харлыында таарар. Цагаан-нууржулар ону «дүк алыр» дээр. Үш харлыынга чедир баш дүгүн «чаш дүк» дээр. Бичии кижи үш харлыынга чедир кадыы кошкак, аарып турар болза, бажының дүгүн кеспес, беш харлыында бир дугаар кезер.

  Баш дүгүн тѳрелдериниң улуг назылыг кижизи таарып, кезер. Ол кижи чажын таарткан уругга кандыг-бир малды белек кылдыр бээр. Баштайгы чаш дүгүн ада-иези баштайгы хол дыргаа, хини-биле катай таптыг ораагаш, ѳгнүң бурганының мурнунга азып каар. Баш дүгүн хамаанчок октавас, отче кагбас. Дараазында уруглар элээди апаргаш, таартып кестирген баш дүгүн кыс кижи боду шыгжап алыр, а эр кижи кандыг-бир чүвеге ораагаш, тудуштур үнген ыяш аразынга салып каар. Чаш таарарын, дыргак кезерин кежээ, хүн ашканда, кылбас. Дыргакты кескеш, кайы-хамаанчок туралаан черинге октавас. Дыргакты черге хѳмгеш, «Сен мени азаларга чугаалава, мен сени инекке чугаалавас мен» дээр. Чүге дээрге, азалар дыргак кезерге хорадаар, а инек дыргак чииринге ынак дээр.

  Бичии уругларны каастап, чараш хеп кедирбес. Чүге дээрге каас, чараш кижини азалар алыксаар дээр. Ынчангаш уруглар 5-6 хар чедир арны, холу хирлиг чоруур болза, ажырбас деп санаар. Уругларны 3-4 харлыынга чедир оол, кыс деп ылгал чок хепкерер. Кыс уруглар үш-дѳрт хар соонда платье кедип эгелээр. Хевин хѳй солуп кетпес. 7-8 хар чедир чаа хеп сатпас. Эрги хеп кетсир. Шагаада хеп даарап бээрде, эң бѳдүүн пѳс-биле каасталга, чараш чүве чокка даарап бээр. Чүге дизе багай чүүлдерден камгалап, чажырып турары ол.

  Кыс уруглар шору улуг апарып ѳзүп кээрге, келир үеде тускай ѳг-бүлелиг болурунга белеткеп, бээ, кунчуунуң аалынга келин болуп баргаш, бодун канчаар алдынарын баш бурунгаар тайылбырлап, кижизидер.

  Келин кижи бээ, кунчуунуң аалынга барганда, ѳгнүң солагай талазының ийиги кезээнге олурар. Удуурда база солагай талазында орунга удуур. Куда эрттирбээн шаанда, ѳгнүң ѳске талазынче эртпес. Бодунуң күзели-биле аъш-чем ап чивес. Дѳрде аптарага, бурганга черле дээп болбас. Бээ, кунчуунуң мурнунга кызыл-даван, кур, бѳрт чок турбас. Оларның адын адавас. Чеңин ѳрү дагдынмас. Кыс кижи быктын даянмас. Кыс кижи ооргазынга холун чүктевес – божуурда багай болур дижир. Келин кижи уйгужу болур болза, ону аажок багай деп кѳѳр. Ынчангаш келин кижи кунчуун мурнай эртежик турарын кызыдар. Инек саап билбес болза, чүнү кылырын айтырып, кандыг-бир ажыл кылырынга дузалажыр күзелин илередир. 

---