Алдын Шагаа моорлап кел чор! Шагаага белеткел
Бистиң бурунгу өгбелеривис час, чай, күс болгаш кышты чылдың эргилдези кылдыр ылгай билип турар апарган үеден бээр шагаалап турар апарганы тыва тоолдардан билдинип турар. Шагаа дээрге эрги чылды аъткарып үдээри болгаш үнүп келген чаа чылды байырлап уткууру-дур.
Тывалар Шагааны он ийи чылдың эргилдезин барымдаалап эрттирер турган. Оларның эреңгей чыскаалы бо: 1. Күске чылы; 2. Инек чылы; 3. Пар чылы; 4. Кодан чылы; 5. Улу чылы; 6. Чылан чылы; 7. Аът чылы; 8. Хой чылы; 9. Сарбашкын чылы; 10. Дагаа чылы; 11. Ыт чылы; 12. Хаван чылы.
Эрги санның чыл санаашкынында кирип турар дириг амытаннардан тыва чуртунда бар бооп турар: күске, инек, кодан, чылан, аът, хой, дагаа, ыт, хаван олар тозалаа киржип турар.
Шагаага белеткел, тарааны ажаап алган соон дарый, эгелээр. Тожу, Тере-Хөл болгаш тайга чурттуг кижилер Шагаа хүнүнде уруг-дарыгга болгаш улуг улуска чиртир аъш-чемин тус черниӊ аяны-биле белеткээр.
Тожу чурттуг ядыы кижи тоң дора дээрге бир барба балык, далганын белеткеп алыр. Бир хап бести кадырып алыр. Шагаа хүнүнде кедер идиктерин база белеткеп алыр. «Кижиниң идии чылыг болур болза, өл-шыкка алыспас» деп, ивижилер чугаалажыр.
Тараалаң черниң кижилери Шагаа хүнүнде кадык кылыр бир барба чиңге-тарааны тускай уургайга хөөп алыр, ону, эрги чыл төнуп турда, уштуп алыр. Ак-тарааны бастыргаш, бир барбаны дээрбеге тырттырып алыр, ону боова боорзак, манчы, хуужуур кылырынга ажыглаар.
Бир барба арыг арбайны тускай барбага шыгжаар, ону чүгле Шагаа чоокшулап орда, чес пашка хоорар, арыглап соктаар, хоюдур дээрбелээш, хаптарга уруп, шыгжаар.
Мал-маганныг болгаш шынаа черниң азы чер ортузунуң кижилери, байырлал хүнүнде чонга дүлүп бээр дээш, ынчан дөгерер иртти, сергени болгаш харын-даа шарыны баш удур ангылай шилип алыр. Оларны башкы соокта дөгергеш азы соккулааш, хамык эъдин бүрүнү-биле хырбачалаар, үүжелээр.
Мал маганныг болгаш шынаа черниң, азы чер ортузунуң кижилери, байырлал хүнүнде чонга дүлүп бээр дээш, ынчан дөгерер иртти, сергени болгаш харын-даа шарыны баш удур аңгылай шилип алыр. Оларны башкы соокта дөгергеш азы соккулааш, хамык эъдин бүрүнү-биле хырбачалаар, үүжелээр.
Чылгылыг болгаш шыырак бай кижилер, Шагаа хүнүнде чонга салыр дээш, бир сувай бени чишке үндүрер турган. Бе казызы-биле чочактаан чиңге-тарааны баалыңныг тавактарга долдур-долдур ургаш, шагаалап келгеннерге салыр.
Кырган-аваның чодураалыг чөкпээ деп чүве бар. Кандыг даа төрел аймактың улуг кижизи болур кырган- ава турар, Шагаа хүнүнде он үш харга чедир уруг-дарыгга бээр чодураалыг чөкпекти күскээр чайын белеткеп алыр. Ол база ужурлуг. Чайын кырган-ава бичии чаштарны айбылаар. чодураа чыгдырар, ону согаашка чуура соктаткаш, хөлегеге кадыргаш, оон ам чодураалыг чөкпек кылыр. Кырган-ава бичии чаштарны кат чыырынга чаңчыктырар, ынчангаш Шагаа хүнүнде чодураалыг чөкпекти хайырлап турары ол.
Эрги чылдың сөөлгү хүнүн база Шагаа хүнүн, азы чаа чылдың баштайгы хүнүн, чурагачыдан айтырып алыр, оон ыңай кандыг чыл үнерин тодарадып алыр, кымның чылы кирерин билип алыр. Эрги ёзуда бир айны үжен хонуктуг деп санаар турган, бир чамдыкта саны каржы бээр таварылга база тургулаар, ону чүгле чурагачы ылавылаар.
Монгуш Кенин-Лопсан "Тыва чаңчыл"
