Айбы – күш-ажылдың эге хевири

  Ада-ѳгбелеривис амыдыралдың дѳзү күш-ажылда дээрзин кончуг эки билип чорааннар. «Кежээниң мурнунда хүндү, чалгааның мурнунда кочу», «Олутта олча чок, чыдында чыргал чок», «Кежээ кижи ажыл сураар, чалгаа кижи дыжын хараар» - деп чиге-ле сѳглээннер. Ѳгбелерниң байлак дуржулгазындан «узуп», билип алыр чүүлдеривис хѳй, маңаа чүгле дыка эскериичел, кичээнгейлиг чорук негеттинер. Айбы – күш-ажылдың эң бѳдүүн эге хевири. Ол дараазында бѳлүктерге хувааттынар.

1. Ѳг, бажың иштинге ажыл. Уругнуң 2-4 хар үезинде кылыр ажылы: авазының айбызын ёзугаар идик-хевин танып, иезинге эккеп берип турар апаар. 3-4 харлыында ойнаар - кызын танып, боду хепкерип турар. Маңаа кѳгүдүглүг айбы колдаар.
2. Аал өдээнге, даштыгаа ажыл. Уругнуң 5-6 хар үезинде күүседир ажылы: ѳдекке анай-хураган ыдарынга, тударынга, кажаа ишти аштаарынга шаа-биле киржип эгелээр. Ынчан улуг улус киржилгелиг болганда, үлегер-кѳргүзүглүг айбы хереглеттинер.
3. Аал коданынга ажыл. Уругнуң 6-8 хар үезинде кылыр ажылы: аал коданынга анай-хураган кадарар, арыгдан чээргеннээр, хемден суглаар. Айбы ынчан бичии кижиге даандырылга, хүлээлге уткалыг болур.
4. Хову-шѳлге ажыл. Кол күүседир ажылы – хой кадарар, арыгдан ыяштаар, суглаар. Элээди назынның 7-12 хар үези. Ажыл ынчан ада-иениң талазындан уругга бүзүрел кѳргүскен, а уругнуң талазындан ыяк медереп-билиишкинниг, бот-тускайлаң күүселделиг болур.
5. Оол болгаш кыс уругларның боттарының аайы-биле ажылының нарын хевирлеринче шилчиири. Элээди назынның 13-15 хар үези. Ынчан оолдар хойдан аңгыда, «эр соруктуг» ажыл – чылгы кадарар, күзеттээр, улуг улус эдерип, ырак тайгаларже аңнаар, дииңнээр, тараа, суггат ажылдарынга киржип, чоорту сундугуп эгелээрлер. Уруглар инек сааар, алгы-кеш эттээр, тон-хеп даараар, идик улдурар дээн ышкаш нарын ажылдарны кылчып эгелээрлер.

Кѳгүдүглүг айбы

  Ава кижи – ѳг-бүлениң эгези, кол каастакчызы, ооргазы, сүзүглели. Ажы-тѳл кижизидилгези – аваның нүүрү, хүлээлгези, бойдустан чаяан үлүү. «Ада сѳзүн ажырып болбас, ие сѳзүн ижип болбас», «Улуг улустуң сѳзүн дыңнаар», «Ада-иезиниң аайын эдерер» азы «Авазының аайындан эртпес деп сѳстер кижизидикчи уткалыг угаадыглар болбушаан, күш-ажылдың эге хевири болуп, авазының бичии уругларын ажылга чаңчыктырарының кол ооргаланыр, даяныр дѳстери болур. Ынчангаш бичии кижиниң ажылга чаңчыгары авазының айбызын күүседип турар үеден эгелээр. Эң баштайгы айбы кѳгүдүгден эгелээр. Ие кижиниң «уруум, оглум» дээринден аңгыда «кежээпей, чассыгбай, эр хей, ол болбазыкпе» дээн ышкаш сѳстерни эвилең-ээлдек адап, тѳлүн айбылаары кончуг чугула. Айбылаан соонда, уругларны албан мактап, деткип чугаалаар. Бичии уруглар аңаа дыка ѳѳрүүр. Ынчалза-даа мактал ѳй хемчээлдиг болур ужурлуг. Оон башка ындыг мактаашкыннарны үргүлчү манаар, мактавайн баар болза, могаттынар кижи болур. Ада-ие ындыг уругну «чүве кылыры садыглыг болбас», а кижи бүрүзүнүң эскет чок кылыр чүүлү, хүлээлгези деп угаадып, сургаары чугула.

Үлегер-кѳргүзүглүг айбы

 Ѳг-бүлеге күш-ажылчы кижизидилгеге ада-иениң хууда үлегер-чижээ уругларга эң дээштиг, эң чедингир арга дээрзин бистиң ѳгбелеривис эки билир чорааннар. Кежээ ада-иениң уруглары база кежээ болур. Ѳг-бүле тудуп, чурттап эгелээш, ажы-тѳл чаяаттынып кээрге, авазы-даа, ачазы-даа уругларын кежээ, кызымак, ажылгыр кижи болзун дээш, улуг үлүг-хуузун киирип, харыысалгазын бедидер. Ажы-тѳлге  эки үлегер-чижек кѳргүзери, кижизидилгениң бир хевири. 6-7 харлыында уруглар аалының ѳдээнден үнүп, аал коданының чоогундан кургаг инек -мыяа чыып, чоокку арыгдан ыяштап, ырак эвес хемден суглап турар апаарлар. Ол бүгүнү эге дээрезинде авазы, улуг угбалары азы акылары-биле кады кылырлар. Чоорту боттары ѳѳренирлер.

Даандырыглыг айбы

  Шаанда элээди оолдарга тараа соктадыр турган. Ол дээрге бичии кижиге дыка даржыктыг, халалыг ажыл. Ынчалза-даа ону кылыры албан. Авазы «ѳгде сенден ѳске ону кылыптар кижи чок», азы «хой кадарган ачаң аштап келир», чок болза «аалга улус келир» деп даандырып чугаалаарга, ол айбыдан чайлаар арга чок, албан күүседир ужурлуг. Ол үеде авазы чай кадында киржип каап, тарааны челбип бээр. «Сен чүс, мен чүс, чеве!» деп каап деткиирге, бичии кижиге дыка-ла ѳѳрүнчүг-даа, солун-даа. Анай-хураганга сиген каап бээри, чазын оларны оъткарары, кадарары, чогуур үезинде ѳдекче киирип, хѳнелээри азы кажаалаары – бо бүгү, бирээде, даалга-хүлээлгелиг айбы, ийиде, авазының оолдарынга бүзүрелин кѳргүскен айбы. «Анай, хураганны хойга кадып, эмзирип болбас» деп чувени бичии кижи шаа-биле билип, кылып турар. Ындыг чорук бичии уругга аал ажылы деп чүл, ук ажыл-ишке ооң ажык-дузазы, үлүг-хуузу кандыгыл дээрзин медереп билиринге чедирер. Ынчан ол хүлээлге болгаш бүзүрел деп чүл дээрзин чоорту билип эгелээр.               10-15 харлыг элээди уругларның кол кылыр ажылы – хой кадарары. Ынчалдыр аалдың кодан хоюн аңаа бүзүреп кааны ол болур. Мал ажылдыг чоннуң амыдыралының негелдези ындыг. Хамык ужур хой-малда эвес, а элээди уругнуң-даа, оолдуң-даа күш-ажылга чаңчыгары, мергежиири, амыдыралга дадыгары. Чайның изиинде, кыштың соогунда хой кадарары харыысалгалыг болгаш шыдамыккай чорукка кижизидер.            

---