Дойларга салыр аъш-чем. Төш

Шээр малдың төжүн хүндүткел чеми кылдыр ажыглаар. Өгге ырак черден төрел-дөргүлү, эш-өөрү, уруг-дарыы келген таварылгада төшту хүндүлеп салып бээр. Ындыг таварылга болбаанда, өгнүң эр ээзинге салыр. Куда болганда, төшту шалаңныг кургулдай-биле ораагаш, өг-бүле бооп турар аныяктарга салыр. Төш өрү аастыг сава болуп, малдың буян-кежиин доктаадыр, ынчангаш ооң шандырлыг кезээн малдың коданы делгем болурун күзеп салыр ужурлуг дижир.

Шими арагазы.
Шими арагазын тигер хойтпактан кылыр. Улуг тос-таңмага (шой пашка) ийи хумуң хире билемекти куткаш, бүлгээрни пашка ыяк кылдыр олуртур. Паш биле шуурууң аразын даштар-биле быжыглаар. Шуурууң кырынга чылапчаны салгаш, хей, бус үнмес кылдыр ораалда-биле долгандыр шарыыр. Чылапчаның дүвү шала чылып чорда, соок сугну чылапчаже кудар. Суг изигиже чедир отту салыр. Хайынгаш хойтпак бусталып үнгеш, чылапчаның даштыкы дүвүнге доктаагаш, суук чүүл болуп шилчип, бүлгээрниң таалайынче дамдылап дүшкеш, шорга дамчыштыр ылгалып үнер. Ону шими арагазы дээр.

Бир эвес хойтпак эки дүжер болза, сугну ийи катап солуп болур. Араганың шынарын амзап тургаш билип алыр. Эмин эрттир улуг от салыр болза, хойтпак көдүрүлгеш, шуурууңнуң таалайынга дүжер. Ынчан шими арагазының өңү агарып, шынары кудулаар. Ону ак чүгүре берген дээр. Ынчангаш паш тигерде кичээнгейлиг болуру чугула. Тигер хойтпактан баштай ылгалганын араганын огу, сөөлзүредир күжү кошкак апарганын араганың сыспаа дээр. Белен шими арагазын тускай савага (доскааржыкка, көгээржикке) куткаш, агаар кирбес, бус үнмес кылдыр аксын так быжыглаар, тактаар.

Шаанда тывалар колдуунда арага ишпес чорааннар. 37 хар четпээн кижи араганы шуут-ла ижип болбас. 49 хар четкен кижи ийи дугураандан база-ла ижип болбас. Ону чүгле улуг назылыг кижилер хүндүткелдиң чеми кылдыр өй-хемчээлдиг ишкилээр. Чамдыкта ону эм кылдыр ажыглаар. Шими арагазын чылыткаш, саржаг каггаш, чаа божаан кижиге хөй эвести ижиртир. Хей-соокка алыспас, дүрген дыңзыырынга дузалаар. Ооң огун ижин аараан таварылгады ажыглаар.

Тыва улустуң ёзу-чаңчылдарындан.

---