Дүкке хамаарышкан ужурлар

Дүкке хамаарышкан ужурлар

  Дүктү кылып белеткээри. Изиг дүжүп, аалдар мал-маганын чайлагладып, кедээр черже көже бергенде, тодууттаан хойнуң дүгү кежинден хозалып, хоорлуп эгелээр. Ынчан хой кыргылдазы калбаа-биле эгелээр. Кыргаан хойнуң дүгүн хүн караанга чадып, кургадыр. Шаанда хойну чүгле базар-хачы деп улуг хачылар-биле кыргып турган. Кыргаан малдың дүгүн кайнаар-даа садып-саарып турбаан, чүгле өг херексели – кидистер, дөжек-ширтектер кылыр. Тываларның чурттаан оран-савазы өг болганда, ону чылыглаарынга, чаартырынга албан кидис херек.

  Эвээш хойлуг улус боттары хойну кыргып алыр. Хойнуң холун, будун хүлүүр шыырак оолдарны киириштирип алыр. Хойну аныяк уруглар болгаш херээжен улус кыргыыр. Элээди апарган оолдар кыргаан дүктү бөлүп, барбалаар. Шала чаш оолдар аъш-чем кылыр өгге кургаг чээргеннер чыып бээр. Элээди апарган кыс уруглар суг суглаар, быдаа болгаш шай хайындырарынга киржир. Кыргып алган хой дүгүн хөм барбаларга дыгыгылааш, кажаа кырынче үндүргеш, кырын хөм-биле шып каар, чок болза сери кырынга салып кааш, кырындан чаъска өтпес кылдыр хөм азы калбак ыяштар-биле базырып каар.

 Хөй хойлуг аал хой кыргыырын баш удур дыңнадыптар. Кожа аалдарның аваангыр-тудунгур херээжен чонун болгаш шыырак оолдарны чалап алыр. Кыргылда бир хүн азы үш-даа хүн уламчылап болур.

  Амыдыралынга хирелиг азы хөй уруг-дарыглыг өгнүң ээлерин шыырак бай кижи хой кыргылдазынче чалаар. Олар хой кыргышкаш, ширтек, дээвиир кылып алыр хире дүктү кыргып аар турган.

  Хой кыргылдазынга киришкен кижилерни бир хүнде үш азы беш катап ашкарып-чемгерер.

  Хой дүгү кыргып турган аалды кым-даа оюп эртпес чаңчыл турган. Аңаа келген кижи амыр-менди солушкаш, алгыш-йөрээлин албан салыр турган:

Ала хары ага берди,

Аңгыр куштар чанып келди.

Изиг чайы дүжүп келди,

Итпик күжүр эде берди.

Хойнуң дүгү хозай берди,

Өшкү чөөгү хоорлу берди.

Хойнуң дүгүн кыргыылыңар,

Өшкү чөөгүн дыраалыңар.

Хойнуң дүгү кыргыттынгыр болзун,

Өшкү чөөгү хоортунгур болзун.

Хачы бизи хала чок болзун,

Кадайлар холу тудунгур болзун.

  Кыргылда доозулган хүн шупту кижилер, ажылдың доозулганын демдеглеп, дойлаар. Улуг улус сүт арагазын чооглаар, сүттүг шайны ижип оргаш, ижин-кара чокка хөөрежир, эрткен оруун сактыр, моон соңгаар чүү кылырын дугуржур. Бичии чаштар болгаш элээдилер аңгы өгге шайлап, мага-хандыр ойнап-хөглээрлер.

  Агарлаан дүк. Кыжын төрээн хураганнарның дүгү улуг хойнуу дег эвес, кежинде чыпшынчак, чымчак кыска болур. Ону ниити кыргылда сөөлүнде хураган дүгү ам-даа өссүн дээш агарлап кыргыыр. Күске чедир агарлаан малдың дүгү кышкы соокту шыдаар кылдыр өзе бээр. Чамдык хунан, дөнен иртчигештерни кыргылда соонда, элээн болганда база агарлап турган. Агар дүгү-биле кылган кидис чиик, чымчак болур. Ону энчек болгаш кудус кылырынга ажыглап чораан.

  Кажаа дүгү. Хой мал кажаа-хораага өгенип турда азы анаа түлээн дүктер кажаа иштинге чыдып каар. Ында элээн дүк бар болур. Ол дүк кажаага чыткаш, өдек-биле холужуп, хой өдээн кылыннадыр. Сөөлүнде барып, кажаа казып, өдек ажаарынга шаптыктаар. Ынчангаш ол дүктү чыггаш, кажаа сыскыыр, чок болза, аңгы бөлүп каар.

  Дүк чыыры. Шаанда бештен он хар чедир оол, кыс уругларны хараган будуунга ылдыртынган хой дүгүн чыыр кылдыр ада-иези чаңчыктырып каар турган. Хой дүгүн чыгган уругларны чассыдар, мактаар болгаш амданныг чем-биле чемгерер турган. Час дүжерге, хензиг оолдар боттары-ла бир-ле чүведе ылдыртынган хой дүгүн бичии хапка чыыр. Кыс уруглар ыяш дыргак-биле өшкү чөөгүн ушта дырааш, хаш хапка чыыр чораан.

   Дүк кагары. Дүктү кагарының мурнунда  бок, таагызындан адырып, арыглап кактаар болгаш чымчадыр дыдып алыр. Дүк арыг болуп, тудушкак чок, хоюг болу бергенде, ам ону кагар. Улуг бода мал кежиниң кырынга хөй эвес дыткан дүктү салгаш, ону долгандыр элээн хөй (6-8 хире) кижи ийи савааш туткаш олуруптар. Дыдып каан чуңгактыг кургаг дүктү бир куспакты эккеп салыптар. Дүктү кагарда, ону кайы хамаанчок кага бербес. Ол тускай чурумнуг, харын-даа бир янзы тускай аялгалыг болур. Ажылды баштап турар кижи “чеве” дээрге, шупту деңге савааштарын көдүргеш, холдарын элий-селий бадырып, көдүрүп тургаш, дүктү хап эгелээр. Дүктүң хир-чамы арып, өң-чүзүнү агарып, бүрүнү-биле хоюг болу бээрге, кагарын оожумнаткаш, савааштар-биле дүктүң кырындан базырып таптаар.

  Чорук кылып чораан кижи аъдының аксын ээй тыртып, дүк каккан аалга ыяп-ла дүжер. “Үүле бүтсүн!” деп мендилээрге, “Ындыг-ла болзун! Чорук чогузун!” дижип чолукшуп харыылаар. Аяк шайны аартап, ак чемни амзааш, йөрээлди салгаш, демги чорук кижизи үүле бүдүржүп, кириптер.

   Дүк кагары ёзулуг күш-ажылдың байырлалы болгаш чаагай чаңчылы.

 Дүк салыры. Хөвең ышкаш хоюду хап каан дүктү кидис кылдыр салырда, адаанга эрги арыг кидис чадып алыр. Чадыгның кырынга элээн каш херээжен улус чергелештир олурупкаш, дүктү салып эгелээр. Дүк салыры – кончуг нарын ажыл. Ону кылырынга дүк салып чаңчыккан, дуржулгалыг, шевер кижилерни аңгы-аңгы аалдардан чалап алыр. Кидистиң чамдык чери кылын, чамдык чери чуга болу бербези-биле салган дүктүң кырындан адыш-биле базып, үргүлчү хынаар. Салып каан дүктү хат-салгын шимчедип, эстеди бербезин дээш, удур-ла суг-биле шаптаар. Эр кижилер салып каан кидисти ыяш өзекке чеп аргамчы-биле так шарыптар. Өзектиң ийи бажын үттүг ыяшка суккаш, шарыгга сөөртүр. Үш катап чазар, үш катап суглаар, ооң соонда шыырак оолдар өл кидис кырынга дискектендир олурупкаш, чаа кидисти хол-биле быжыктыр өер. Кадыдыр өйген чаа кидисти кургадыр чадар. Улуг улус йөрээлин салыр:

Чаткан хөмү чаштылчак болзун.

Савааш бажы чарылбас болзун.

Дүк кагарга хол хаварбазын.

Дүргек дүргээ-биле хоюг болзун.

Көргелекте хөвең дег болзун.

Каккалакта кадак дег болзун!  

  Шаанда дүк салган черге ада-ие чалыы кызын аныяк оол-биле таныштырып каар чаңчыл турган. Улуг улустуң оюн-баштак чугаазын дыңнааш, ужуражып чадашкан аныяктарның арны частып, чүрээ дидимнелип келгеш, ам-на бот - бодун билчип, ынакшый бергеш, өгленип аарлар.

  Дүк салган соонда, улус база катап шайлап, мөгелерни хүрештирип, оолдарны чарыштырып база уругларны ырладып, байырлаар турган.

  Ол ажыл үезинде эң-не хүндүлүг кижи – хой-мал кадарчызы. Кадарчыга өг бүрүзүнден кош-кыры богаш аңаа эштей борбак эътти хапка суп бээр, баскан быштакты болгаш бир хууң долдур хойтпакты база бээр чораан.

   Хой кыргыыры, дүк кагары, дүк салыры – малчын чоннуң бот-боттарынга дузалажыр буянныг чаңының онзагай хевири болур болгаш ооң соонда бүдүрген үүлезин демдеглээр дой болур. Кандыг-даа назынның кижизи бо үүлеге бодунуң тура-соруу-биле киржир.

  • Момбулай Оралмаа, редактор Национальной библиотеки им. А. С. Пушкина РТ.
1. Самбу, И.Ү. Дүк-биле кылыр ажыл / И.Ү. Самбу, М.Д. Самбу // Тыва чоннуң бурунгу ажыл-агыйы, амыдыралы – Кызыл: Тув.кн.изд-во, 2004. – С. 41-42. 2. Кенин-Лопсан, М.Б. Дүк дою /М.Б. Кенин-Лопсан // Тыва чоннуң бурунгу ужурлары – Кызыл: Институт усовершенствования учителей РТ: Изд-во “Новости Тувы”, 1994. – С. 127-133.