Тыва тоолдуң кижизидикчи ролю чүдел?

Тыва тоолдуң кижизидикчи ролю чүдел?
Уруглар кижизидилгезинге тыва тоолдар шаандан тура улуг рольду ойнап чораан. Тоолдардан уруглар делегейни, оларның амыдыралында хүрээлелди, дыка хөй чүүлдерни боттарынга ажыдып билип алыр; тоол маадырларының эки болгаш багай аажы-чаңын көргүскенинден, уруглар чүнү кылыптарга экил, чүнү кылыптарга багайыл, кымны өттүнүп болурул, кымга дөмей болбас болза экил деп чүвени билип алыр. Шаанда тоолчулар азы ада-ие уругларынга тоолду хар-назызының аайы-биле ыдып берип чораан. Чижээ, бичии ажы-төлге көгүдүглүг тоолдарны, тывызыктаан тоолдарны, дириг амытаннар дугайында тоолдарны, дистинчек тоолдарны, угаадыглыг тоолдарны; элээди база улуг уругларга хуулгаазынныг тоолдарны, овуузуннуг тоолдарны, мөгелиг тоолдарны, маадырлыг тоолдарны ыдып берип чораан. Тыва тоолдуң идейлиг утказында чоннуң чөптүг чорук дээш демисели, этиктиг, эстетиктиг идеалдары илереттинген. Акы-дуңмалышкы эп-сеткил, бойдуска хайыралыг болуру, мал-маганга, ажы-төлге, төрээн черинге ынак болуру, ону камгалаары дээн чижектиг чоннуң демократтыг үзел-бодалдары тоолдуң кол идейлиг утказы болур. Тыва тоолдуң национал онзагай шынары мифологтуг база овуузуннуг овур-хевирлер, бурунгу ёзу-чаңчылдар болгаш өске-даа мотивтерде эң-не бурунгу хевирлери-биле илереттинген бооп турар. Тоолдар чоннуң материалдыг амыдыралын көрүнчүктелдирген, сагыш-сеткил культуразынының өзээ болганда, кижилерниң чырыткылыг келир үеге бүзүрелин хуулгаазын азы амыдыралчы аргалар-биле илереткен болгаш, ажы-төлдүң база улуг-даа улустуң ынак чогаалдары апарган. Оларда тыва амыдыралдың төөгүлүг болгаш этнографтыг билиглери делгереңгейи-биле илереттинген. Амгы үениң уран чүүлүнде, национал байырлалдарында, ёзу-чаңчылдарында, улусчу оюннарында, эдилелдеринде ажыглап турар билиглерниң чиңгинезин, тоол сөзүглелдеринде уран-чечен чурумалдар-биле амгы амыдыралды шүүштүрүп тургаш, шынзыдып болур. Чижээлээрге, уруглар кижизидилгезинге дыка ажыктыг, амыдыралывыста ам-даа ажыглап турарывыс дыка хөй чүүлдерни өөредип болур: өг тыва тоолда, куда-дой тыва тоолда, хүреш тыва тоолда, аът тыва тоолда, баг адары тыва тоолда, шыдыраа тыва тоолда, хөөмей-сыгыт тыва тоолда дээш оон-даа өске. Тайбың сеткилди илереткен ёзу-чаңчылдарны тоолдарда, чижээ, мынчаар көргүскен: эр кижиниң эдилели бижекке бурунгу улустуң хамаарылгазы ыдыктыг, тоолда ону адаары безин онзагай – «кажан-даа дириг чүвеже углап көрбээн сарыг сыптыг кестик»; тоолда маадырлар өгже кирерде, тайбың сеткил-биле келгенин илередип, бижээн курундан уштуп азып алыр чаңчылдыг…дээш оон-даа өске. Бурунгу кижилерниң бойдуска хамаарылгазын, аңаа хумагалыын, ооң кежиин өйлеп алырын, бодун бойдустуң төлү кылдыр көөрүн тоолда кирген дараазында сагылга-хоруглар илередип турар: «өл ыяш кеспес», «ыяш кезерде, тараа чажар», «суг бажы хирлендирбес», «чаш төлдүг аң атпас» д.о.ө. Тыва тоолду ажы-төлге сонуургадыр, номчуп бээр, номчудар, чурудар, ойнадыр талазы-биле өг-бүле кижизидилгези, ылаңгыя ие кижиниң ролю дыка улуг! Тоол биле дылдың тудуш харылзаазын А. Даржай дыка чечен илереткен. «… Маадырлыг өлбес чоннуң дылы-дыр…» дээн одуругларның утказында дылы бар чон кажан-даа өлбес деп бодал, ханы утка ында сиңген. Алган дөзү: Самдан З.Б. Өгбелерниң ыдык чагыы (Тыва тоол болгаш кижизидилге).
  • ctyva@yandex.ru