Тос таңды

Эрги шагдан бээр тывалар тос таңдыга чүдүп, чажыын чажып база алгыш-йөрээлин салып чорааннар. Тываның кайы-даа булуңунга баарга, мындыг чечен одуруглар дыңналыр:

Тос таңдым, өршээзин!
Тос дээрим, өршээзин!
Тос хемим, өршээзин!
Тос артым, өршээзин!

Таңды дээрге эң бедик сынны, шынаа дээрге эң чавыс черни ынча дээр. Тыва чон черниң бедиин база чавызын онзалап көөр чораан, ындыг черлер оларның бурунгу чүдүлгези-биле тудуш холбашкан.

Тываларның Тос Таңдым деп адап, чүдүп база чалбарып турар таңдылары тускай аттарлыг:

1. Башкы Таңды хайыракан. Тере-Хөлдүң Кунгуртуг суурдан чиге бурунгаар көстүп турар Хаан-Тайга. Ол далай деңнелинден 2616 метр бедик черде турар.

Башкы Таңды деп чер болганда, хүн үнер чүкте бедик сыннар кирип турар азы Тываның мурнуу чүгүнде турар бедик сыннар, ынчангаш аалдың мурнунда турар улуг сынны кайда-даа буганчыдып адап, чүдүп, чажыын чажып турган. Орус дылга бижээн номнарда Башкы Таңдыны Южные Саяны (Мурнуу Саяннар) деп турар.

2. Соңгу Таңды хайыракан. Ол болза кандыг-бир аалдың соңгу талазында турар бедик дагны ынчаар адап турар. Соңгу Таңды дээрге Соңгу Саяннар ол бооп турар.

Информант Баир Алексей Ширинмеевичтиң (Кызыл, 1966 чыл) сактыышкынындан алырга, Соңгу Тайгаларның ээлери кончуг дошкун дижир. Аңнап чораан кижилер Самына сынынга чеде бергеш, одагланыр, баштай шайын хайындыргаш, чажыын чажар. Самына сынынга чажыг чашкаш, алгыш-йөрээл салгаш, ак чемни отка киир каггаш, аңнаар. Хемчик кыдыынга турган аалдар шаг бергедей бээрге, соңгу чүкче углай Самына болгаш Хаан-Дээр сыннарынче шиглей чажыын чажып каарга, дымаа-ханаа чиде бээр дижир.

3. Мөңгүн-Тайга хайыракан. Ол болза Тываның эң бедик сыны. Мөңгүн-Тайга кожуунда ийи улуг таңды бар – бирээзин Улуг-Мөңгүн-Тайга дээр, өскезин Биче-Мөңгүн-Тайга дээр.

“Шаг шаанда ак дээрден мөңгүн чаъс бо черниң бедик тайгаларының бажынга дүшкен чүве-дир. Ол шагдан бээр Улуг-Мөңгүн-Тайга сыннарның бажынга мөңгүн ышкаш меңги харлар чыдар болган. Ол кожууннуң чону кезээде Мөңгүн-Тайгага чүдүп чоруур, чажыын чажып чоруур”. (Ш. С. Сүрүңмаа, Мөңгүн-Тайга, 1986 чыл).

4. Бай-Тайга хайыракан. Хемчик бажының Алаш талазында улуг тайга. Тыва чоннуң торулга чугааларында, тоолдарында, ырларында кирген меңги баштыг, ыдыктыг оран.

“Бай-Тайганың оваазын хамнар дагып турган, сөөлзүредир ламалар дагый берген. Чээрби чылдың эгезинде Моол чуртундан чаладып келген Ларумбу деп лама Бай-Тайганы дагаан”. (Т. М. Салчак, Кызыл, 1976 чыл).

5. Кызыл-Тайга хайыракан. Сүт-Хөл кожууннуң девискээринде, Хемчиктиң солагай талазында улуг тайга. Кызыл-Тайганы шаандан тура хамнар, ооң соонда ламалар дагып чораан. Бир эвес дагывайн баарга, арга-арыының иштинден кызыл оттар кыва бергеш, өрт халап үнүп болур. Кызыл-Тайганың ээзи кончуг каржы, дошкун дижир.

6. Буура-Тайга хайыракан чонунга кончуг хумагалыг сын. Ол тайгаже даңгаар эртен сүт чажып каарга, ол хүн аяс болур дижир. Буура-Тайганың ээзи хорадаанда, шуурган шуурганнадыр, улуг харны урдурар азы кааң халапты болдурар. Бир эвес ээзи чазык чаңнаанда, кыш хүр болур, тараа чайын кончуг үнер.

7. Таңды-Уула хайыракан. Оюннар кожуунунуң мурнуу талазын долгандыр турар. Таңды-Уулага бистиң ада-өгбелеривис дүп-шагдан бээр ак сүдүн чажып чораан, алгыш-йөрээлин салып чораан. Ооң ээзи кара карактыг ак сыын дижир.

8. Өдүген-Тайга хайыракан. Тожу кожууннуң эң бедик чери. Чай шагда өдүгенниг чаъс чаар боорга, Өдүген-Тайга дээн дижир. Ол кожууннуң чону угу-дөзү иви малдыг, черле аңнап амыдырап чоруур болгаш, кезээде Өдүген-Тайгаже шай чажып, чалбарып чоруурлар.

9. Ондум-Тайга хайыракан – кончуг бай оран. Ында аң-мең, кат-чимис элбек. Улуг-Ондум, Ортаа-Ондум, Биче-Ондум деп үш улуг сын бар. Ол тайгаларже хайындырган шайын, сүдүн чажып, кончуг алганыр кижилер база чораан.

Тос-Таңды хайыраканга чажыг чажары тыва чоннуң эң бурунгу чүдүлгези болур. Таңдызынга чалбарыыры, чүдүүрү, оон ачы-буян дилээри дээрге-ле сүт, шай, арага чажып тейлээри ол.

---