Алгы-кешти эттеп кылыры
Шаанда тыва херээжен улустуң алгы-кеш эттээринге дуржулгазы улуг чораан. Идик-хепти алгы-кештен, пөстерден, торгу-маңныктан быжып, даараары өг-бүлениң кыс ээзиниң кылып билир ужурлуг ажылы, хүлээлгези турган. Ынчангаш кыс уруглар 10-12 хар четкеш-ле, алгы-кеш эттээринге, дааранырынга дузалажып эгелээрлер. Тывага кээп турган аян-чорукчулар бичии кыс уругларның авазынга дузалакчылар болуп, алгыларны хойтпак-биле чаап турарын, оларны эдирээ-биле эттежип турарын бо-ла көөр турганнар.
Алгы-кешти эки, шын кургадып, эттеп алырындан ооң эдилели хамааржыр, эки эттеп, кылып каан алгының эдилели үр болур.
Төп Тывага кештерни мынчаар эттеп турган. Чаа сойган кештиң иштии талазында үстелчек картын хыйырак деп херексел-биле сивирип каапкаш, кешти черге чада салгаш, дүк чок, кеш талазынга хойтпакты азы божаны чаггаш, 3-4 хонук чадып каар. Кургай бээрге, алгыны силгий туткаш, ыяш эдирээ-биле чымчадыр эттеп кириптер. Кешти эттээрде, ооң бир талазын буттарынга кыза тудуп алгаш, эдирээлээр.
А мурнуу-чөөн кожууннарның тывалары оон шала өске арга-биле кешти эттеп чораан. Чайын, бир хүн дургузунда, хүн караанга чада салыр, а кыжын өөнүң дээвиириниң кырынга доңуруп каар турган. Оон хойтпак-биле азы далган-биле чаггаш, эдирээ-биле чымчадыр дүрбүүр. Эдирээлээн соонда, аяк азы ишкир савадан кештиң дүктүг талазынче сугну чүгүртү кудуп тургаш, чуур. Чугган соонда, сугга хоюдуп каан элик баары-биле кештиң иштии талазын чаггаш, кешти ийи дең кезекке дүргеш, 6-10 шак ынчаар тудар. Оон цартыс дээр үш кырлыг херексел-биле база катап чымчадыр эттээш, 3-тен 6 чедир өргеннерге дүгүн өрү кылдыр аскаш, ооң адаанга оңгар каскаш, кургаг аът өдээн аңаа өрттедип, бир шак хире ыштаар. Ыштаптарга, кеш сарымзыг өңнүг апаар. Оон база катап эдирээ-биле кеш агаргыже эттээр.
“Эне-сөзү” солундан алган арга-сүмелер
- 1. Баштай алгыже хоюг дус ургаш, божаның хоюг чери-биле идээлээр. Дус-биле идээни холуштургаш, алгыны элээн дүрүп кааш чыттырар. Ооң соонда бичии суук божа-биле идээлээр. Анаа-ла чаап кагбас. Идээни эки сиңирер. Дөрт-беш хонук иштинде хүндүс чадып, дүне дүрүп, удур божалап идээлээн соонда, ам алгының идээзин болган деп санааш, хүн дегбес черге кадырар. Элээн када бээрге, доора черге, ыяшка арта салып каар. Бода мал кежин база шак ынчаар идээлээр. Ооң дүктүг кежинден белен-селен чүве кылбас болганда, дүгүн сугга азы сарыг-сугга (оңгачаларга) чыдыдып каар. Чыдый бээр орта, дүгүн чок кылдыр сивирип каапкаш, үстүнде ышкаш идээлеп алыр. Бода мал кештерин далгыг деп адыр ыяштан чазап каан херекселге эттээр. Далгыгны кылырда, кызаа чавактыг шыырак ыяшты кезип алыр. Ийи адырның иштии талазын калбартыр чонуп алыр. Сүргү деп узун ыяшты далгыгның иштинде белдиринче ужун киир суггар, далгыгның ийи адырының бажынче доора чоон ыяшты сыртай салыр. Идээлеп каан кешти элээн шыгыткаш, оон дүрүп-дүрүп, далгыгның кырынга доора салыр. Сүргүнүң ужун далгыгның белдиринче кииргеш, кешти ам черже угландыр базар. Кешти далгыг иштинче киир базыптар, оон дедир көдүрер. Бир кижи далгыг кырынга олуруп алгаш, кешти аңдарып олурар. Өшкү кежин тевер эдирээ[1], хой кежин хол эдирээзи-биле эттээрге таарымчалыг. Оон чымчай бээрге, хол-биле ууштаар. Шаанда улус хой кежин пөс-биле дөмей кылдыр чымчадыр эттеп ап чорааннар.
Кылын аңнар кештерин база-ла шак ынчаар идээлээш, хүүрек-биле идип кааптарга, чымчай бээр. Дырбактыг, дилги, койгун дээн ышкаш чуга аң кештерин идээ чокка эттеп ап болур. Оларны сүт, шай, хойтпак-биле шыгыткаш, ууштап алыр. Тооргу кежин ол-ла бодун дүгүн тазарткаш, ууштап ап болур. Элик кежин шаанда дүгүн тазарткаш, чайгы чүвүр кылып ап чораан.
- Шээр малдың кежин ол-ла дораан өл турда-ла, борашкан ханын, кеште чыпшынган чаан база кызыл дамырларны аштап, сүвүрүп каапкаш, аяк ишти сүт азы хойтпакка хоюг дусту бир адышты урупкаш, ону эзилдиргеш, кешке сиңир дырбактап, суйбаар оон дүгүн даштында кылдыр дең-дескилеп дүргеш, бир хондурар. Ооң соонда часкаш, хере чаткаш, кургаткаш, дүгүн саваңнап, эки чуп кааптар. Ол дээрге чуңгаан чуп турары ол. Дараазында идээзин сүвүрүп каапкаш, эдирээлээш, хүүрек-биле кыртыжаар, хере идер. Бир эвес идээзи четкен болза, ынчаар эттээн алгы чымчап, агара бээр. А бир эвес агарбас болза, идээзи четпээн деп билип алыр. База катап идээлээр. Дүгүн даштында кылдыр дүрүп каар. Оон катап эттеп көөр.
Алгыны хүн караанга черле чадып, кургадып болбас. Анай-хураган кежин идээлээри база улуг хой, өшкү кежи-биле дөмей, а чүгле хол-биле ууштап алыр.
Инек кежин эттээриниң аргазы база белен. Ону дөмей-ле херип чадар, кургадыр. Дүгүн хыргы деп херексел-биле тазарты сүвүрүп кааптар. Сөөк үзү-биле өл кешти сиңире чаар. Кургаг кешти шык кара өдекке кезек када хөөп каарга, элээн шыгый бээр. Оон ону дүрүп алгаш, бир кижи долгандыр тудуп бээрге, өске кижи токпак-биле улдаар. Ол ышкаш адыр-ыяшка бир ыяш-биле базар. Ону кылырда база ийи кижи кылыр.
- 3. Черлик аңнар кежин колдуунда дустуг суг-биле элээн өл кылдыр шыгыдып, дүрүп кааш, 3-4 хонганда ууштап аарга, эптиг. Ол-ла кештерде тарбаган кежин этээри берге. Ооң кежи үстүг болгаш, хөй күш үнер. Үзүн хүл-биле чидирер.
Азырал малдардан чаш анай-хураган кештериниң баштай кыртыжын өттүргеш, хол дыргаа-биле чара дырбактааш, хойтпакты, азы божаны дузааш, 3-4 хондур суйбап, кадыргаш, чуггаш, катап кургаткаш, оон база шыгыткаш, хол-биле ууштаар.
Хой, өшкү кежин эттээрде, баштай ону хөөткеш (суг-биле элээн өттүргеш, демир-хүүрек-биле кыртыжын чара идип алыр), божаны дузааш, 5-6 хондур үргүлчү дырбап тургаш, бир хүн 7-8-даа катап, божа сиңгиже суйбаар. Аргалыг болза эки дырбап, суйбаары чугула. Диштиг, сүвүр демир, азы хой, өшкүнүң диштиг чаагын ажыглаары эптиг. Хүндүс суйбааш, кежээ хондур дүрүп каар, эртен база суйбап-ла эгелээр.
Хөлегелиг черге кылырга, эки, ол эвес болза, алгыны хүн чиптер. Идээзи четчи берген болза, хөлегеге кургадыр. Ооң соонда соок суг-биле кончуг арыг кылдыр чуггаш, суун силгээш, хөлегеге дүгүн өрү кылдыр кургадыр. Кургаткан соонда, шыгыткаш, эдирээлээр. Тевер эдирээ ажыглаар,ону эки билир кижи тевер. Чүге дизе хой, өшкү кежи улуг болгаш, хол-биле ууштаары эпчок, билбес кижи тевер болза, ора тептер.
Алгыны эттеп алганы болган деп билип алырда, дээрге алгы изий берген турар, дыргак-биле идерге, истелбес болза болганы ол.
Эттеп алган соонда, кыртыжын ажырып, хоюглап алырда, алгыны баарлаар. Ол чүл дээрге, хой, өшкү, инек баарын хайындыргаш, хоюду соктааш, божага холааш, кургаг алгыны өл баар-биле хөлүн эрттир өл кылбайн, өйүнде шыгыткаш, ийи хондур дүрүп каар. Оон ону бичии эдирээлээш, сиген кадыыры-биле сүрер. Сүрерин шаанда ак довурак дээр, амгы үеде ону кайыын тывар. Амгы үеде чугай-биле кыртыжын адырар. Ковайып турар кыртыш чок, хоюг апаарга, болганы ол. Сүрүп дооскан соонда, дүгүнден алгыны эптей туткаш, даштындан ууштаар. Довурак бурулавастай бээрге, дөрт талазындан хере тудуптар. Хере тырттарга, херилбес болза, алгы даараарынга белен болганы ол.
[1] Ужу адыр, ол адырлар аразынга бижек ышкаш бистиг демирни кадап алыр. Алгыны багга баглааш, өрү азып алыр. Адыр ыяштың үстүү ужу узун болур, оон хол-биле алгыны катай туткаш, ужунда үтке хендирни бутка өй кылдыр чуларлай баглааш, тевер алгының аайы-биле куду алзы оожум тевер.Ол ышкаш чөвүрээлиг дытка, бөрзең дашка хере шаап, база эттеп ап болур.
- Момбулай Оралмаа, редактор Национальной библиотеки им. А. С. Пушкина РТ.
