Үе-дүптен тура, кандыг-даа үеде, кандыг-даа чоннуң өг-бүле айтырыы кижилерниң амыдыралынга кол черни ээлеп турган. Өг-бүле тудуп, чаа амыдырал төрүттүнүп, хевирлеттинери, тургустунуп турар өг-бүлени канчаан эгелеп алырындан дыка хамааржыр.

 

  Шаг төөгүден тура кандыг-даа сөөк чон боттарының ёзу-чаңчыл аайы-биле өг-бүле айтырыын шиитпирлеп келген. Бистиң тыва өгбелеривис база ол айтырыгны оюп эртпээн болгаш, бо хүнге дээр чараш куда ёзу-чаңчылын биске кадагалап арттырган.

 

  Тыва куда ёзулалдарын билдингир эртемденнер: Е. Яковлев, Ф. Кон, Л. П. Потапов база бистиң тыва төөгү эртемнериниң доктору М. Б. Кенин-Лопсан өөренип көргеш бижээн.

  Чараш тыва куда ёзулалын Л. П. Потапов бодунуң номунда делгереңгейи-биле бижип көргүскен болуп турар. Эртемденниң бижип турары-биле, бо ёзулалды тыва кижилерниң чурттап чораан девискээр болгаш социал байдалының аайы-биле ылгап турар. Чижелээрге: Тываның төп, барыын база мурнуу кожууннарының куда ёзулалдары XX чүс чылда келин кысты айтырар чаңчылдары бот-боттарындан ылгалып турар. Барыын база төп кожууннар бурунгу түрк, уйгур үеден тура кадагалаттынып келген куданың хөй чадалыг ёзулалдарын арттырып шыдаан болуп турар. А Эрзин кожууннуң куда ёзулалын буддизмниң чурагай эртеминге үндезилээн болгаш, ол кыскалай берген.

 

  XIX чүс чылдың төнчүзү, база XX чүс чылдың эгезинде Тывага куда ёзулалдарының чаа чүүлү – куда хүнүн лама-башкылардан айтырып алыр апарганы болур. Келин айтырар чурагай нарын, аңаа көөр ужурлуг чүүлдер база хөй болгаш, ону албан лама кижиден айтырары чугула. Ол болза: өгленир деп турар аныяктарның чылдарының тааржыр, таарышпазы база куданы кандыг үеде, каштың хүнүнде, каш айда эрттирерин, база келин уругну ада-иезиниң аалындан каш шакта, кайы чүкче углап үнеринден бээр айтырары болур. Ол хамаанчок аъдының өң-чүзүнүн, аъдының тынын тудар кижи ыяап-ла келин-биле чаңгыс чылда төрүттүнген эр төрели болур дээн ышкаш айтырыгларны билип алыры албан. Төп болгаш барыын кожууннарның бурунгу үелерден келген келин айтырар ёзулалын өөренип көөр болза, ол элээн каш кезектерден тургустунган болуп турар: – уругну демдектээри; – суй белекти сунары; – шай бузары; – малдаары; – дүгдээри; – куда.

 

  Уруг демдектээр ёзулал дээрге чаш кыс уругну сөөлүнде келин кылып алыры-биле, оолдуң ада-иези ооң кавайының иштинге өшкү чүңүн салып, демдектеп каары болур. Бо ёзулалдың кол утказы – бурунгу тыва өгбелеривис чеди ада чедир өг-бүле тудуп болбас, төрел улус өг-бүле тудуп чурттай бербезин болдурбазы болур. Бир эвес чаш уруг база оолдуң ада-иези бот-боттарын эки таныжар болза, уругну демдеглеп каанының соонда, аас белээн дораан сунуп бээр турган. А эки билишпес улус аас белээн чаш уруг өзүп кээрге бээр.

 

  Аас белээ дээрге кадак, кыдат сарыг шай, бир хойнуң ужазы, тон шывар пөс, дүңзе таакпы болур. Шыдалдыг улус бир аътты уругнуң ада-иезинге база белекке бээр чораан. Ол үеде уруг демдектээр ёзулалга хөй кижи киришпес, үш-дөрт кижи харын-даа чамдыкта оолдуң чүгле ачазы барып айтырып алыр турган. Аас белээн хүлээп алыры дээрге бичии уругнуң ада-иезиниң чөпшээрелин берип турары болур. Аас белээн сунар ёзулалды колдуу кезии кыс уруг өзүп, 15-16 хар чеде бээрге кылып, ол уругну оолдуң ада-иези демдектеп баар турган.

 

  Бир эвес уругнуң ада-иези оолдуң ада-иезинге чөпшээрел бербейн, азы ол улустуң оглундан ойталап турар болза, олар оолдуң ада-иезиниң берген суй-белээн долузу-биле дедир эгидер, ынчалза-даа ындыг байдалдар ховар болур турган. А бир эвес оол боду кыс уругдан ойталап турган болза, оолдуң ада-иези суй-белээн негевес, өске таныыры улустан чымчак, ойзу чугаалап дамчыдар турган.

 

  Маңаа чугаалап каары, бистиң бурунгу өгбелеривис уруг-дарыының аайынче белен кирбейин, уругларын өглениринче албадаптар турган. Ооң чылдагааннары база аңгы-аңгы, чижелээрге: бирээде, чугаа кылган улузунга ойталаары эпчок, ийиде, сарыг шажын чурагай аайы-биле уруглар боттары тааржып турары, үште, ядыы улуска үндүрген чарыгдалын эгидери берге турган.

 

  База бир чараш ёзулал – шай бузары. Ол дээрге аас белээн тыпсыр үеде оолдуң ада-иезиниң эккелген шайын уругнуң ада-иезиниң боттарының тѳрелдеринге бускаш, бичиилеп үлеп бээри. Тыва өгбелеривис хөй кезиинде бо ийи ёзулалды ийи аңгы эрттирип чораан. Шай бузар ёзулал дугайында эртемден Л. П. Потапов бодунуң ажылында бижээн: «Уругнуң ачазы кудаларының эккелген шайын бижек-биле бичиилеп кезектептер. Келинниң авазы шайның кезектерин олурган төрелдеринге болгаш кожаларынга үлеп бээр. Шай кезээн алган кижи бүрүзү ону хойлап алыр». Бо ёзу төрелдерниң чүгле киришкенин эвес, а куда белеткелинге киржирин: оларның талазындан кудага херек чүүлдер-биле дуза көргүзер ужурлуун илередип турганы болур.

 

  Бурун шагдан тура тыва чон куда ёзулалын чаңчыл аайы-биле сагып чораан болгаш, «малдаар» деп ёзулалды база албан эрттирер чораан. Ол болза өгленир дээн кыс уругнуң ада-иезинге мал сүрүп эккеп бээри. Бо таварылгада оолдуң ада-иези хой, инек, чылгы-даа малын кыстың аалынга сүрүп эккээри. Ынчалза-даа кыс уругнуң улузу боттары келгеш, малды сүрүп ап болур турган. Оон бир онзагай чүве, кыс уругнуң ачазынга аътты, а ол аътты ачазы боду шилип алыр, а уругнуң ачазы күдээ оолга база белек кылдыр аътты бээр чораан. Ол аътты күдээ аъды дээр. Бо дээрге бистиң өгбелеривистиң бурунгу уйгур үезинден тура кадагалап, дамчып келген ёзулалдары болур.

 

  Малдаар ёзулалдың соонда, дүгдээр деп ёзулалды тыва улус эрттирер чораан. Бо ёзулалдың кол утказы – өг-бүле тудар ужурлуг уруг-дарыгны бот-боттары-биле таныштырары база баштайгы дугуржулганы быжыглаары, кудага ёзулуг белеткел ажылдарын эгелээри болур. Оол уругну кыс уруг-биле таныштырарда, оолдуң ада-иези кыстың аалынга оглун эдертип эккээри.

 

  Бо ёзулал дээрге кыс уругнуң даштыкы хевирин (каасталгаларын база идик-хевин) өскертип эгелээри болур. Бир эвес кыс кижиниң чажы өгленир мурнунда чаңгыс кылдыр өрүттүнген турган болза, дүгдээшкин үезинде ооң чажын ийи аза үш кылдыр чара өрүүр турган. Бо чараш ёзулал ханы ужур-уткалыг.

 

  Чашты чүге үш кылдыр өрүүр дизе, ол кижиниң үш доюн көргүзери болур: төрүттүнери, өгленири база дуу оранче чоруурун көргүскен деп чамдык улус ынчаар чугаалаар чораан. Бо барымдаа аңгы-аңгы өске даап бодаашкыннардан база тургустунган болуп турар.