Тыва улустуң бурунгу чаңчылдарының амыдыралга ужур-дузазы

Чаңчыл – кандыг-даа чоннуң чүс-чүс чылдарда амыдыралчы дуржулгазындан шилиттинген, кижилерниң угаан-медерелинде быжыгып доктаай берген, салгалдан салгал дамчып сагыттынып чоруур бижиттинмээн хоойлу-дүрүм, мораль-этиктиг ниитилел ужур-уткалыг сагылгалар – деп, Чүлдүм Чап башкы тодарадып бижээн. Билдингири-биле чугалаарга, чаңчыл дээрге бир чүүлдү үргүлчү катаптап чаңчыкканын ынча деп болур. Кижиге чаңчыл өөредии чоорту, элээн каш чаңгыс ол-ла кылдыныгны күүсеткенинден, чаңчыкканындан тыптып бадыткаттынар. Чижээ: хүннүң-не мендилежири – быжыгып доктаай берген чаңчылывыс.
Бичиизинден тура ада-иезиниң үлегеринден, чугаа-домаандан эки-даа, багай-даа чаңчылдарны уруглар өөренип алыр. Бистиң өгбелеривис ажы-төлү чаш турда-ла, чөпшээрелдиг болгаш хоруглуг чүүлдерни ылгаар кылдыр оларны өөредип, чаңчыктырып эгелээр турган. «Кижи болуру чажындан, аът болуру кулунундан» деп үлегер домак бар болгай. Хоойлу-дүрүмде бижиттинмээн болгаш шаг-төөгүден тура сагып чораан ыдыктыг чаагай ёзу-чаңчылдары, сагылгалары, ужурлары тыва чоннуң салгалдан салгалче дамчып келгени канчаар-даа аажок өөрүнчүг болуп турар.

Үениң аайы-биле эки чаңчылдарывысты хоруп, салгал дамчаан ыдыктыг чаңчылдарны эргиниң артыышкыны деп турган кезек үелер бистиң тыва чоннуң мурнунга турганы база чажыт эвес. Ол үелерде чаагай чаңчылдарны сагывайын, харын-даа ужур-утказын тыва чон орта билбейн база төрээн дылывысты үнелеп билбес турдувус. Төрээн черивистиң төөгүзүн чедир өөренип көрбээнивистен, тыва чуртувусту, дылывысты хевээр хумагалап арттырып каан ада-өгбелеривистиң төөгүзүн сонуургавас турганы-биле ийик бе мындыг байдал тургустунган турган.

Чоорту амыдырал өскерлип, үениң аайы-биле чаа өскерлиишкиннер болурга, улусчу педагогика эртемин школа болгаш өске-даа өөредилге черлеринге өөренип, мөзү-шынар кижизидилгези, күш-ажыл, эстетиктиг өөредилге-билиглер нептереп хөгжүүрге бо байдал өскерилген. Маңаа чугаалап каары болза, черле тыва улустуң сагып чоруур чаагай чаңчылдарының хөгжүүрүнге тыва чонувустуң боттарының тура-соруу, угаан-медерели кол рольду ойнап турар дээр болза артык эвес. Ынчангаш школага улусчу педагогиканы албан өөренир эртем кылдыр школа программазынга турумчудуп тургузуп бадылааш, тускай шак кылдыр доктаадыры чугула. Бо талазы-биле амгы үеде улусчу-педагогика эртемин башкылап өөредип турар школа, уруглар садтары немежип турары канчаар-даа аажок өөрүнчүг.

Аңгы-аңгы чылдарда эртем ажылдакчылары, башкылар бо темага хамаарышкан хөй-хөй ажылдарны солун-сеткүүлдерге, радио телевидениеге чырыдып парлап турган. Ынчалза-даа тодаргайлап көөр болза, ам-даа четпес ажылдар хөй болуп турар.

Кандыг-даа кижизидилге өг-бүледен эгелээр болгаш чаш кижини чажындан кижизидип, өөредип, аңаа билдингири-биле чаагай чаңчылдарны өөредип быжыктырары база оон эгелээр ужурлуг. Бир эвес өг-бүледе улуг улус боттарының төөгүзүн, төрээн дылын, ада-өгбелериниң дугайында ажы-төлүнге сонуургадып, өөретпейн азы чедир тайылбырлавайн турар болза өзүп орар салгал бо хөй айтырыгларга харыы чок артып каар. Чон аразында чамдык ада-иелер ада-төөгүзүн, тыва чаңчылдарны, ёзулалдарны база төрээн дылын безин орта билбези чажыт эвес.

Амгы чаа сайзырал-хөгжүлде үезинде чай чогундан ийикпе азы бо айтырыг дугайында медээ, эртем ажылдары эвээш деп сылдаг кылып чоруур кижилер бар. Амыдыралга кандыг-даа айтырыгны сонуургалдыг өөренип дилеп тывар болза, аңаа харыы тыпты бээр ужурлуг.

Бистиң республикада ылаңгыя кожууннарда улусчу-педагогика талазы-биле ажылдап, ону өөреникчилерге база өске-даа аныяк-өскенге өөредип тарадып чоруур башкылар хөй. Ол болза боттары төрээн черинге бердинген болгаш ёзу-чаңчылдарга, ёзулалдарга, төрээн дылынга сонуургалдыг кижилер-дир. Олар тускай программа чок деп орбайн боттары диленип, тыптынып бурунгу чаңчылдар дугайында олар хөй-хөй материалдарны өөренип көрүп чыып чоруурлар. Дыка хөй школа, садик башкылары база эртем ажылдакчылары аңгы-аңгы темаларга ажылдарны бижип, кылып турарлар. Чижек кылдыр Тываның улуг башкызы, чаяан-салымныг эртемден Монгуш Бора-Хооевич Кенин-Лопсанның «Тыва чоннуң бурунгу ужурлары» деп номунда ооң бодунуң бижээн ажылдарындан аңгыда дыка хөй авторлар болгаш информантыларның бижээн ажылдарын киирген. Бо номда кирген информантылар боттарының чурттап эрткен амыдыралындан эскериглерин, дуржулгазын бижип көргүскен. Номнуң иштинде тыва чоннуң бурунгу ужурларын тодаргайы-биле автор база өске информанты авторларның ажылдарындан киирген.

Хүндүлүг аалчыларны канчаар уткуп алыры, менди ёзулалы, аалдажыр ёзулал, дойлар болгаш ыдыктар дээш оон-даа өске тыва чоннуң хөй-хөй чылдар дургузунда салгалдан салгал дамчаан чараш ёзулалдарны чогаалчы бижээн. Ном ийи кезектиг болгаш аңгы-аңгы эгелерге чардынган. База ол ышкаш номда кирген материалдарны республиканың кожууннарынга аңгы-аңгы үеде чурттап чораан информантылардан дыңнап бижээн болуп турар.
Балган Күжүгет Ленчаевич, Куулар Чанзан-оол Болунмаевич, Монгуш Балдыжык Саганович, Монгуш Бора-Хоо Келдегейович, Донгак Барыкаан Хуралбаевна, Кюнзегеш Юрий Шойдакович, Хомушку Идамчап Сүрүңович, Сат Чигжит Бадатович дээш оон-даа хөй информантыларның чугааларындан материалдарны номда киирген. Номдан чүгле аныяк-өскен эвес улуг-даа кижилер боттарынга билдинмес болгаш сонуургаар чүүлдерин номчуп тып ап болур. Ук ном Тыва Республиканың А. С. Пушкин аттыг библиотеказының чурт-шинчилел килдизинде база кожууннарның библиотекаларында бар. Тываның Улустуң чогаалчызы, этнограф, төөгү эртемнериниң доктору, делегейниң дириг эртинези аттың эдилекчизи,  улуг назылыг өгбевис Монгуш Бора-Хоевич Кенин-Лопсанның номун номчуп, сонуургаарын, билдинмес айтырыгларыңарга харыыларны тып алырыңарны күзедивис.

Тыва чуртувустуң сайзыралынга база келир үезинге бо айтырыг чугула черни эжелээр деп бодаар бис. Ынчангаш бурунгу тыва чаагай ёзу-чаңчылдарывыс, сагылгалар дугайында ам-даа өөренип, шинчилеп чырыдарын чүгле башкылар, эртемденнерден эвес арга-дуржулгалыг хоочуннардан база чурттакчылардан дилээр-дир бис.

---