Таакпылажыры

Эрте-бурунгу тываларга таакпылажыр чорук турган. Тыва чоннуң аас чогаалын ёзугаар алырга, эң баштай таакпылажыр чорук хам хамнаан черге кончуг нептерээн, ынчангаш Тыва чуртунга таакпының нептерээнин хамнаар чоруктуң делгерээни-биле холбаштырып болур. Кандыг-бир өгге хогдурган хам хамнап дооскан соонда, ол-ла өгнүң иштинде олурган кижилер ол хам-биле даңза солчуп таакпылажыр. Хам серий бээрге, ооң-биле таакпылажыры албан турган.
Таакпылажыры дээрге аңчы, малчын, тараачын амыдыралдыг болгаш көжүп-дүжүп чоруур чуртталгалыг кижилерниң аразында чугаалажып хөөрежириниң азы таныжарының эң бурунгу аргазы болур.

Тывага таакпының кажан тывылганын тодарадыры берге. Тыва тоолдардан алырга, аза таакпызы турган. Аза таакпызы чочак, кара хевирлиг болур, орук кыдыындан, дазыр черлерден кончуг үнер. Иштинде ажыг доозуннуг болур. Кедергей хоралыг, мал аза таакпызын чипкеш, дораан өлүр. Бо болза таакпы деп сөстүң тыва дылда бар бооп турарының бир херечизи-дир.

Тывалар тенек кижи көрүп каанда, мынча дээр:
–Аза таакпызы тыртыптың бе?

Тывага таакпыны хадың чочагайындан, кызыл сигенден болгаш кылбыштан кылып ап чораан. Манчы хаанга Тыва чагыртып турар үеден эгелээш, кыдат таакпы, кыдат арага кончуг нептерээн. Кыдат-биле харылзаа үзүлген соонда, 1921 чылдың сөөлүнде, Тыва чуртунче орус таакпы бир чугула бараан бооп кирип келген. Дүңзе таакпы, кээшпе, папирос деп сөстер кончуг нептереңгей апарган.

Тывалар кара таакпының, эзиртир-оъттуң ажыктыын база хоралыын, кандыг оъттан, кандыг ыяштан таакпы болгаш кээшпе кылып алырын тергиин билир чораан, ынчангаш бичии чаштарны ынаар чоокшулатпас, ооң чажыдын чаштардан чажырар чаңчылдыг турган.

Тыва кижилер ужуражып келгеш, амыр-менди солушкан дораан-на даңза азы хөөрге (думчук таакпызы шыгжаар сава) солчуп таакпылажыр. Таакпылаар чорук шаг шаанда эр кижилерге колдап турган, шала сөөлзүредир кыс кижилер база таакпылаар болу берген.

Тыва кижин ажы-төлүн таакпылаар болгаш арагалаар чорукче хандыкшытпас чаңчылдыг чораан. Чаш назынныг оолдар, уруглар ада-иезин өттүнүп тургаш, чажырып таакпылаар, ооң соонда ажыы-биле таакпылаар чорукче кириптер турган.

Таакпы кыпсыры. Бурун шагда тывалар таакпыны оттук шаккаш, хып келген хаг-биле кыпсып тыртар, оон ыңай оттуг кезек-биле база изиг көс-биле кыпсып тыртар. Хаг-биле кыпсып тырткан таакпы амданныг дижир. Кижиге куруг даңза сунуп болбас, чурту хоозураар.

Таакпыны шыгжаары. Таакпылаар кижиниң өгге олурарындан, аалга турарындан база аъттыг, чадаг тергелиг чоруурундан даңзаны, таакпылыг хапты, бир чамдыкта шагар оттукту канчаар каяа шыгжаары кончуг хамааржыр.
Таакпылаар кыс кижи даңзазын ширтек кырынга салып каар, таакпылыг хавын сыртык алдынга чажырып каар.
Аныяк оолдар таакпылыг хапты хойлааш, оң талакы идииниң хончузунга даңзазын суп аарлар.

Улгады берген кижилер таакпылыг, соңгулуурлуг, чушкууштуг хавын солагай талакы быктынга, куржанган курунга халаңнадыр астып каарлар, ынчаарга даңзазын оң талакы идииниң хончузунга суп алырлар.

Даңзаның хевирлери

Кыс кижиниң даңзазы. Тайга черден кызыл сөөскенден даңзаны кылыр. Кыс кижиниң даңзазы узун болгаш бөдүүн болур. Ол даңза колдуунда ширтек кырынга доктаамал чыдар. Ол даңза-биле өгнүң кыс ээзи өгге келген кижилер-биле таакпылажыр.

Аңчы кижиниң даңзазы. Аңчының даңзазы чолдак уннуг болгаш мадагар баштыг болур. Ол даңза демир, сөөк соруул чок болур. Ол даңзаның бажын холалаваан болур. Чолдак даңза хойлаарынга кончуг таарымчалыг.

Шыдалдыг кижиниң даңзазы. Эрге-дужаалдыг, бай кижи онзагай даңзалыг болур. Ол даңза Кыдаттан келген, хаш соруулдуг болур. Хаш соруулдуң өртээ чалыы назынның азы чедишкен аът болур. Ол даңзаның бажын хола азы мөңгүн-биле каастаан, уну сөөскен азы мыйгак-хараган болур, кыры дурту хире узун, чээрби азы чээрби беш сантиметр хире болур.

Таакпы хавы
Тывалар таакпыны тускай хаптарга шыгжаар. Бир боодал дүңзе таакпы садып алган болза, баштай ону ортузундан чара кезип алыр, ооң соонда тус-тус хаптарга уруп алыр.

Допчулап чугаалаарга, таакпыны хапка, боошкунга болгаш боошкуннай долгаан курга уруп алыр.

Таакпызы чок кижи таакпы дилээн болза, бир даңза азы бир шымчым, бир салым таакпыны бээр. Бир шымчым дээрге үш салааның бажынга хензиг таакпыны шымчып алган болур. Бир салым дээрге үш салаа-биле арбактай ускан таакпы болур.

Кыс кижиниң таакпызының хавы. Кыс кижи таакпызының хавын пөстен таарыштыр бышкаш, даарап алыр, даштын удазын-биле хээлеп каар. Таакпылыг хавы сыртык адаанга, даңзазы ширтек кырынга чыдар. Кыс кижи бир аал баар дээнде, таакпылыг хавын, даңзазын хойлап алыр.

Эр кижиниң таакпызының хавы. Ол хап кончуг чараш болур, колдуунда дөрт кырлыг кылдыр бышкаш, чаңгай пөс, чадыг пөс, хээлиг торгулардан угулзалап даараар.

Карачал кижиниң таакпызының хавы. Бо хап калбак хевирлиг, чүгле даштын удазын-биле угулзалап каан эң нептереңгей хап.

Аңчы кижиниң таакпызының хавы. Хаш алгылардан дааран, даштында угулза чок, ишкир хап. Хаш хапка таакпы өл-чаъстан белен өтпес.

Чанчык. Таакпы урар чери көгээржик хевирлиг таакпы хавын чанчык дээр. Ол хаптың ниити хевири бир аай, узуну 20 сантиметр хире, дооразы 10 сантиметр хире болур. Чанчыктың аксын ол-бо талазындан калбак мөңгүн азы калбак хола-биле каастап каан болур. Чанчык кончуг чараш, мөңгүн илчирбелерлиг, мөңгүн чушкууштуг, соңгулуурлуг болгулаар. Чушкууш биле соңгулуурну таакпы хавынга мөңгүн илчирбе-биле азы кожаа-биле аянналдыр кожар. Оларны шевер дарган кылыр, чараштыр угулзалап каан болур.
Таакпылаан соонда, эр кижи даңзазының хүлүн идииниң бажынга, калбак дашка азы соңгулуурунга кактаар.

Хөөрге. Чамдык тывалар думчук таакпызын тыртар чораан. Тыва чуртунга сарыг шажын нептередип кирген үеден эгелээш, думчук таакпызын тыртар чорук кончуг нептерээн.

Думчук таакпызын шыгжаар саваны хөөрге дээр. Тыва чуртунга хөөрге Кыдаттан кээр турган. Эң чараш хөөрге дижи чедишкен аът өртектиг турган.

Хөөргени хаш дээр даштан азы шаажаңдан кылыр. Ооң даштыкы хевири хойлааракка дөмей болур, иштин хозадыр үңгештеп каар. Хөөрге бичии хемчээлдиг омааштыг болур. Ол омаашты сөөскен азы кулузундан сиилбип кылгаш, тударынга эптиг кылдыр бир ужун борбак шуру-биле каастап каар.

Хөөргениң хавын колдуунда көк торгудан быжып, угулзалап даараан, узуну 30 см, дооразы 12 см болур. Хөөрге хавында илчирбе, баг чушкууш, соңгулуур, салбак чок болур.

Аныяк кижилер хөөргени хойлап чоруур, назылай берген эр кижилер солагай быктынга курга халаңнадыр астып алган чоруур.

---