Мал ыдыктаар ёзулалдар

Тываларның мал-биле холбаалыг эң-не кол ёзулалын мал ыдыктаары азы ыдык салыры дээр чораан. Ооң төөгүзү бурун шагда-ла янзы-бүрү. Оран-таңды ээлери кижиже ээ көрүнзүн дээн бодал-биле азырап чорааны малын өлүрүп, этнография эртеминде «ханныг өргүл» дээри өргүлдү кылып чораанындан эгелээн.

Мал ыдыктаар ёзулал бойдустуң бир-ле онзагай даг, тайга азы суг бажын дагыыры-биле дорт харылзаалыг чораан. Онзагай объект бүрүзү тус-тузунда ээлиг, ынчангаш оларга көшкүн кижи бодунуң эң-не үнелиг чүүлү, амыдыралының дөзү болур малын сунуп, тудуп чорааны ол. Чогум ёзулалдың кол утказы – аарыг-аржык болбазын, мал-маган чутка таварышпазын, чуртталга чогумчалыг, бай-шыырак болурун бойдустуң янзы-бүрү ээлеринден дилээни болур. Ёзулалды хөй киржикчилиг, колдуунда төрел бөлүк чыылган кылдыр эрттирер чораан.

Ыдыктаар малдарның хевири болгаш өң-чүзүнү

Ыдык кылдыр чүгле чазап каан, эр малды шилип алыр чораан. Ынчалза-даа хой, бе, чамдыкта инекти база ыдыктап турган. Тааржыр чүзүннүг эр мал чок таварылгада, ынчап турган хевирлиг. Эр мал кол турар ужурлуг дээниниң дугайында Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институдунуң Эртем архивиниң Фольклор фондузунуң (ТГСЭТШИ-ниё ЭА ФФ) бир материалы херечилеп турар: «Хой ыдыы – ирт, кыс хой хоржок, калчан ак ирт боор чүве».

Кандыг малды кандыг ээге ыдык кылдыр салыры тус черниң ёзу-чаңчылдарындан хамааржыр чораан. Ону хам азы лама кижи айтып бээр. Чижээ, даг, тайга ээлеринге база сагыызыннарга колдуунда аът ыдыктадыр турган, ынчалза-даа «…Барыын Тывага хөй кезиинде буга ыдыктап чораан», чүге дизе ол черлерге, ылаңгыя Кара-Хөл ынчаар ажыл-агыйга инек малдың дузазы кол черни ээлеп турган.

Буга болгаш хойну – суг ээзинге, өшкүнү – от ээзинге ыдыктаар чораан. Мал ыдыктаар ёзулалдың бир чугула болгаш чажыт талазы – малдың өң-чүзүнү болур. Ол база-ла чер-чурттуң тургустунган чаңчылдарындан хамааржыр турган. Чижелээрге, аъттың чүзүнү тус черниң тайга азы даг ээзиниң хеви болгаш аъдының өң-чүзүнү кандыг болурундан хамааржыр чораан. Даг ээзи ак хептиг, ак аъттыг болза, ак азы бора аътты; бир эвес ээ кара хептиг, кара аъттыг болза, кара аътты; кызыл хептиг, кызыл аъттыг болза, кызыл (шилги) аътты өргүүр чораан. Ынчангаш аъттың ыдык өңнеринге тывалар ак, бора, шилги, караны хамаарыштырып чораан. Кайы-даа өң ыдыктыг, ынчалза-даа «туң дег ак» чүзүн эң-не нарын болгаш үнелиг деп санаттынар турган.

Буганың чүзүнү ак азы көк болур ужурлуг, чүге дизе ону суг ээзинге ыдыктаар чораан. Суг, хөл ээлери көк буга болур деп билиг тываларга амгы үеге чедир кадаглаттынып арткан. Чижээлээрге, Сүт-Хөл биле Кара-Хөлдиң ээлери көк бугалар, Төре-Хөлдүң ак, кызылзымаар буга дээр. Хойнуң өңү ак, ынчалза-даа солагай (аъттангы чарыы дээр) талазынга бир-ле аңгы – сарыг, кара азы көк өңнүг дүктүг болур чораан.

Ёзулалдарны эрттирер чуруму

Мал ыдыктаар ёзулалдарны чылдың чылыг үезинде (ыяавыла кылыр ёзулалдарны календарьлыг дээр) эрттирер чораан. Тываларның бодап чорааны-биле алырга, ол үеде бойдустуң ээлериниң күш-шинээ улуг болур. Чайын көшкүн амыдыралдыг кижилер кышка база белеткенип эгелээр, ол белеткел дээрге-ле малын семиртип алыры чораан. Малдың семис болуру хөй чаъстан, кааңдаашкын болбазындан, элбек одар-белчиирден хамааржыр.

Ол ёзулалды ыяавыла хам азы лама кижи эрттирер. Кымны чалаары малдың ээлеринден хамааржыр, чамдыкта анаа чоогунда-ла чурттап чораан кижини чалап алыр турган. Ынчалза-даа XX чүс чылдың эгезинде хөй кижи киржикчилиг, чижелээрге, оваа дагып турар үеде, малды колдуунда ламалар ыдыктаар апарган. Ламаны чалап алыр, хамны хооп алыр дээр.

Чер-чурт аайы-биле мал ыдыктаарында ылгалдар турган, ынчалза-даа олар ыяавыла дараазында кезектерден тургустунар чораан:

1. Артыш кыпсып, саң салыры. Тываларның көрүжү-биле алырга, артыштың ыжы багай күштерни ойладыр база арыглаар шынарлыг болур. «Саң» дээрге төвүт дылдан үлегерлээн «арыглаашкын» дээн сөс болур.
2. Лама кижиниң ном (судур) номчууру азы хам кижиниң алгыш кылыры (алганыры).
    Ыдыктап турары малды суг, сүт, артыш холумаа аржаан-биле чууру. Аржаан арыглаар шынарлыг деп санаттынар.
3. Малдың мыйыстарын, думчуун, дуюгларын саржаг-биле чаары. Саржаг – эки чуртталганы, тодуг-догааны болгаш бай-шыдалды оштаар.
4. Малды артыжаары. Артыш малды аарыг-аржыктан, араатан амытаннардан база камгалаар шынарлыг деп санаттынар.
5. Ыдык малга ак, көк өңнүг чаламаларны баглаары.

Ёзулалды эрттирген соонда, ол бир-ле бурганның азы ээниң малы апаар, ынчангаш ыдыктыг, аңаа дээри безин хоруглуг болур. Бо хоруг ылаңгыя аътка хамааржыр чораан. Ыдыктыг аъттың челин болгаш кудуруун кезип болбас, ону мунмас, ол чүгле боду чөнүп өлүр ужурлуг. Ядыы улус ыдык аъдын мунар ужурга таваржы бергенде, ону чүгле эр ээзи аъттанып болур турган. Херээжен кижи мунар хамаанчок, ыдык аътка дээп безин болбас чораан. Ыдык аът бодунуң өлүмү-биле өлген соонда безин ону хүндүлеп чораан: бажын, а чамдык таварылгаларда бажындан болгаш буттарындан адырбаан бүдүн кежин дагылга кылыр деп, бедик дыт будуунга азып каар турган. Ыдык аъттың эъдин чивес, а ыт, куш казып чивезин дээш, ханы черге хөөп каар. Ыдыктыг малга дээп азы ону оорлаптар болза, ооң кайы-хире багай түңнелдиг болурун Таан-оол Саянович Сандан мынчаар чугаалаан: «Бурганның малын оорлапкан кижи кезээ мөңгеде багай…кара туяа (чартыктаар аарыг) деп аарыгдан аарыыр. Ынчап барып өлүр мырыңай. Салгалы база ынчап баар».

Ыдык аътты соп болбас деп дүрүмнү шыңгыы сагыыр чораан, чүге дизе тывалар өске бүгү көшкүн чоннар дег, аътты, бирээде, Дээр уктуг амытан деп санап чораан, ийиде, ол бедик деңнелдиг буддизм сагыызынынга азы даг, тайга ээзинге хамааржыр апаар болганындан.

Шээр малга хамаарыштыр чугаалаар болза, чамдык таварылгаларда, чижелээрге, мал кырып азы аарый бергенде, ол дүрүм хажыттына берип болур турган. Кыргыс Тадааевич Аракчааның чугаалааны-биле алырга, аарып азы кырый берген малды согарының бетинде, ооң мурнунга аныяк малды думчуктарын үскүлештир, тыныштары холужа бээр кылдыр тургузуп алыр. Ону «ыдыктыг тынын тындыртып алыры» дээр чораан. Ооң соонда аныяк мал ыдык ёзулалын база катап долузу-биле эртер ужурлуг турган.

Кандыг-даа малды ыдыктап каан соонда, дараазында чылын ол ёзулалды катап-ла эрттирер ужурлуг. Эргилей берген чаламаларны чаа чаламаларга солуп кааптар, ону база-ла хам азы лама кижи кылыр чораан. Мал өлүп калган болза, ооң чүзүнү-биле дөмей малды тыпкаш, катап ыдыктаар. Маңаа малдың кылажы эвес, а чүзүнү эң кол болур ужурлуг.

---