Хой эъдинге хамааржыр ёзулалдар

  Тывалар – бай сүзүктүг, малчын ызыгуурлуг чон.

  Хой эъдин бүдүнге салыр ёзулал

  Тыва өгбелерниң бурунгу чаңчылында хой эъдин бүдүнге салыр ёзулал турган. Ол болза колдуунда дөрт янзы болур: Шагаа хүнүнде, улуг байыр болганда, куда дүшкенде база чаа өгнү тиккенде. Аштап-арыглап каан, мөчүлерин таарыштыр аңгылап каан болгаш саптыг кылдыр дүлүп каан бүдүн хой эъдин салыр. Кургадыр дүлген эъттиң амданы чегей болур, саптыг кылдыр дүлген эъттиң амданы чаагай болур дижир.

  Хой эъдин салыр чуруму мындыг: иштики органнар шуптузу ол-ла бүдүнге хайындырган хойнуң иштинге киир салдынган болур. Баарны эдири-биле согажалап каан болур. Улуг ханның болгаш суук ханның шижи-биле дестип каан ужун көзүлдүр салыр. Баштай моюнну, ооң соонда хендирбени, адак сөөлүнде төштү дараалаштыр салыр.

  Чарынның кегжирин, өжүннүң чиңге ужун, кырының чиңге ужун хүндүлүг кижиниң мурнунче көрүндүр салыр. Бутту хоора кескеш, дөңмек сөөгүн үттүг-чарын-биле тудуштур салыр. Үттүг-чарынның улуг үдүн буянныг караа дээрин, бичежек оңгарын бузуттуг караа дээрин сактып каалы.
  Үттүг-чарынны хемдээш, дораан ытка каап бээр чаңчыл турган. Ийи чоданың сыыргактыг талазын дашкаар көрүндүр ийи талазынче углай салыр. Чоданы дириг амытанның чырык чер кырынга чоруур эң-не быжыг баганазы дээр. Ынчангаш чоданың кырынга ужаны чаларадып салыр. Бүдүнге дүлген хой эъди хүндүлүг аалчыже көрнүп чыдар хой ышкаш сагындырар.

  Бүдүнге дүлген хой эъдин салыр чуруму кончуг шыңгыы болур. Ол чурум беш кезекке хувааттынар.

Бирээде, бажы-биле катай моюн, хендирбени шаалдалап салыр.
Ийиде, кудурук-биле кады оорга, үттүг-чарынны шаалдалап салыр.
Үште, хол-биле кады дөрт узун ээгини шаалдалап салыр.
Дөртте, бутту – дөңмекти сөөгү-биле кады салыр.
Беште, кургулдайны иштики органнар-биле кады шаалдалап салыр.

  Бүдүнге дүлген хой эъдин Шагаалап келген, байырга, кудага, чаа өгнү тиккен черге келген кижилер амырап чооглаар.

Хой бажы салыр ёзулал

  Хой бажы болза хүндүткелдиң чеми болур. Хой бажын бүдүнге дүлгеш, улуг байыр болган черге улуг дужаалдыг азы улуг назылыг кижиге салыр. Хүндүлүг аалчыга хой бажын салырда, карак оңгарын, думчук үттерин, мыйыстар дөстерин, кулактар дөстерин, оңгулчак чушкуузун үс-биле чаап каар, өреме-биле шимеп каар. Чиириниң мурнунда кулактар дөстерин, мыйыстар дөстерин бир-бир одура кезер база думчуунуң, чушкуузунуң кырын үш-үш доора кезер. Хүндүлүг аалчы хой бажын кезип тургаш, уругларга болгаш оолдарга кулаан, дылын хайырлааш, кежиктиг болурун алгап йөрээр. А хавак куйгазын чалыы кыстарга болгаш чараш кадыннарга хайырлааш, кайгамчык уран-шевер болурун алгап йөрээр чаңчыл турган.

  Хой бажын бир кижиге бүдүнге бээр ёзулал база турган. Буга дөзүн дагаан черге хой бажын бир кижиге бүдүнге салыр. Хемниң эриинден үнген буга суу шапкын болзун дээш, чадаг чарыш эрттирер турган. Чарышканнарның доктаар черинге дүлген куйгалыг башты шиш өрген бажынга көзүлдүр азып каар. Буга бажы дагаан черге чарышкан оолдарның эрткен кижизи ол-ла делгей көргүзүп каан хой бажын шаңнал кылдыр ап четтирер.

  Хой бажын бир кижиге салыр ёзулал дүк каккан черге база болур. Бир бай аалдың хоюнуң дүггүн какканда, кончуг шыырак эрлер чедип келир. Дүктү хап дооскан соонда, дой болур. Ол үеде сес азы он алды шыырак оолдарны хүрештирер. Ол хүрешке шүүлген оол дүлген куйгалыг баш-биле шаңнадыр.

  Бо ёзулал тараа кезип турар үеде база болур. Мөөрейлежип тараа кезер чаңчыл Хөндергейге кончуг нептерээн турган. Мөөрейлешкен тараа кезикчилери бир шаң чиңге-тарааны хол кадыыры-биле кезип дооскаш, куйгалыг баш-биле шаңнадып чораан.

 

 

---